(PDF) STUDIMI PËR RININË – KOSOVË - library.fes.delibrary.fes.de/pdf-files/bueros/kosovo/15289.pdf · METODA SASIORE Një sondazh përfaqësues për të rinjtë e moshës 14–29 vjeç

STUDIMI PËR RININË – KOSOVË 2018 / 2019

FONDACIONI “FRIEDRICH EBERT”

Fondacioni “Friedrich Ebert” (FES) është fondacioni politik më i

vjetër në Gjermani me një traditë të pasur të social-demokracisë,

e cila daton prej 1925-ës. Angazhimi i fondacionit tonë politik,

përqëndrohet në idetë bazë dhe vlerat e social-demokracisë, lirisë,

drejtësisë dhe solidaritetit. Kjo na lidh ne me social-demokracinë

dhe lëvizjen e lirë sindikaliste.

Nëpërmjet rrjetit tonë ndërkombëtar të zyrave në më shumë

se 100 shtete, FES mbështet politikën e bashkëpunimit paqësor

dhe të drejtat e njeriut, promovimin, zbatimin dhe konsolidimin e

demokracisë, strukturave sociale dhe kushtetuese, si dhe na bën

pionierë në forcimin e sindikatave të lira dhe të një shoqërie civile

të fortë. Ne jemi të përfshirë në mënyrë aktive në promovimin e

një Evrope sociale, demokratike dhe konkurruese në kuadër të

procesit të Integrimit Evropian.

STUDIMET RINORE NË EVROPËN JUG-LINODRE

2018/2019:

“Studimet Rinore të FES për Evropën Jug-Lindore 2018/2019” është

një projekt ndërkombëtar kërkimor i kryer njëkohësisht në dhjetë

shtete të Evropes Jug-Lindore, specifikisht në: Shqipëri, Bosnjë –

Herzegovinë, Bullgari, Kroaci, Kosovë, Maqedoni, Mali Zi, Rumani,

Serbi dhe Slloveni. Objektivi kryesor i studimit është të identifikojë,

përshkruajë dhe analizojë qëndrimet dhe modelet e sjelljes në

shoqëritë moderne.

Të dhënat janë mbledhur në fillimin të vitit 2018 dhe më shumë

se 10.000 të rinj të moshës 14-29 vjeç nga vëndet e sipërpërmendura

të dhjetë shteteve të Evropës Jug-Lindore, morën pjesë në këtë

analizë. Studimet mbulojnë një sferë të gjërë të çështjeve, përsa i

përket eksperiencave dhe aspiratave të tyre në fusha të ndryshme të

jetës siç janë; edukimi, punësimi, përfshirja politike, marrëdhëniet

familjare, koha e lirë dhe përdorimi i teknologjive të informacionit

dhe komunikimit, por gjithashtu të vlerave, qëndrimeve dhe

besimeve.

Kërkimi empirik prezantohet nëpërmjet dhjetë studimeve

kombëtare dhe një studimi rajonal të publikuar në gjuhën Anlgeze

dhe ato vëndase.

STUDIMI PËR RININË – KOSOVË 2018/2019Oltion Rrumbullaku IDRA Research & Consulting

1 Hyrje ............................................................................................................................................. 3

2 Përmbledhje ekzekutive .................................................................................................... 5

3 Metodologjia ........................................................................................................................... 9

4 Vlerat, feja dhe besimi ..................................................................................................... 13

5 Mënyra e jetesës dhe koha e lirë ................................................................................ 21

6 Familja dhe shoqëria ......................................................................................................... 29

7 Arsimimi .................................................................................................................................... 37

8 Punësimi ................................................................................................................................... 43

9 Demokracia dhe qeverisja ............................................................................................... 51

10 Aspiratat për të migruar ................................................................................................. 65

11 Identiteti kosovar, BE dhe vendet fqinje ................................................................ 73

12 Përfundime .............................................................................................................................. 81

Shënime në fund të faqes ........................................................................................................................... 82

Referencat .................................................................................................................................................. 82

Diagramet .................................................................................................................................................. 83

Tabelat ........................................................................................................................................................ 84

HYRJE

Qëllimi kryesor i këtij studimi është të vlerësojë, përshkruajë dhe

shpjegojë qëndrimet, besimet dhe vlerat e të të rinjve kosovarë

në nivel të: shoqërisë, ekonomisë, arsimit dhe punësimit, integri-

mit në Bashkimin Evropian, fesë, familjes, jetës sociale dhe prefe-

rencat e mënyrës së jetesës.

Besohet se brezi i ri i këtij grupi (individë të lindur në vitet

1989 – 2004), konsideruar si Gjenerata Z apo post-mijëvjeçarët

kanë vlera, karakteristika dhe preferenca shumë të veçanta dhe

unike, pasi këta të rinj kanë qenë dëshmitarë të transformimeve

sociale dhe ekonomike në të kaluarën e afërt dhe kanë përdorur

internetin që në moshë të re dhe në përgjithësi janë përshtatur

me teknologjinë dhe ndërveprimin në mediat sociale.

Ashtu si shumë vende të Ballkanit Perëndimor, Kosova është

ende në tranzicion. Kosova po përpiqet të gjejë rrugën e saj midis

Evropës dhe të se kaluarës, dhe vlerat, modelet e integrimit dhe

faktorët e sigurisë që lidhen me të.

Rruga e gjatë e ndërtimit të një vendi të ri me një shoqëri

demokratike dhe ekonomi të tregut të lirë është ende larg.

Marrëdhëniet e ndërlikuara me Serbinë ende mbeten sfidë për

vendin, pas që e ka izoluar si dhe ka shkaktuar vështirësi në pro-

cesin e integrimit në Bashkimin Evropian.

Ky studim pasqyron brengat, aspiratat, vlerat dhe mënyrën e

jetesës së rinisë kosovare. Të rinjtë, që sot janë në moshën 14 deri

29 vjeç janë rritur pas ndarjes së Kosovës nga Serbia, në një

Kosovë të pavarur, kështu që mund t’i quajmë “brezi i pavarësisë”.

Ky brez është një mjet i rëndësishëm për zhvillimin e Kosovës në

të ardhmen.

Në veçanti, të rinjtë nga vendet e ish-Jugosllavisë, dhe më konkre-

tisht, kosovarët kanë përjetuar ngjarje dramatike dhe tronditëse:

luftën, rënien e shtetit federal dhe ndarjen në shtete të vogla të

pavarura, kalimin nga komunizmi në kapitalizëm, procesin e gjatë të

tranzicionit, privatizimin e pronësisë shoqërore, refuzimin e liberali-

zimit të vizave, ndryshimin e monedhës, nivele të larta të papu-

nësisë dhe varfërisë, nivele të larta migrimi, etj. Nga ana tjetër,

ata ishin dëshmitarë të një epoke të re inovacioni në kompjuterë,

celularë dhe internet, që ishte një lloj revolucioni dhe fillimi i një

mënyre të re jetese, moderne, si tipare të shekullit XXI.

Ky studim bazohet në një sondazh përfaqësues të të gjithë

vendit, i cili u zhvillua nga dhjetori 2017 deri në janar 2018 në

Kosovë, me të rinj të moshave nga 14 deri 29 vjeç. Ky studim është

bazuar në modelin e Studimit Rinor të Shell, i cili është kryer në

mënyrë periodike në Gjermani që nga viti 1953 dhe ka rezultuar

të jetë një tregues i vlefshëm i zhvillimit afatmesëm të shoqërisë.

Fondacioni Friedrich Ebert ka kryer një sërë studimesh të ngjashme

në vendet e Ballkanit Perëndimor, dhe një studim të mëparshëm

në Kosovë në vitin 2012.

Shumica e të rinjve jetojnë me familjet e tyre, kryesisht për

arsye praktike apo thjesht pasi që kjo është mënyra tradicionale e

jetesës. Të rinjtë dëshirojnë që të martohen në moshën 26 – 28

vjeçare dhe në përgjithësi duan të kenë tre fëmijë. Ka një pjesë-

marrje të ulët në aktivitete vullnetare dhe një nivel të lartë të

hom*ofobisë, që tregon një shkallë të ulët diversiteti.

Duke përdorur një kombinim metodash sasiore dhe cilësore, Stu-

dimi Rinia e Kosovës 2018 zbulon qëndrimet, mendimet dhe prit-

shmëritë e të rinjve në vend. Gjetjet paraqesin jetën e përditshme

të të rinjve në Kosovë në kontekstin e vlerave familjare, mospër-

puthjet e arsimit dhe punësimit në realitet, si dhe kontekstin tra-

dicional kulturor dhe kombëtar.

Ky studim ka për qëllim të paraqesë çështjet kryesore të të

rinjve kosovarë lidhur me mënyrën e jetesës në familje, pjesë-

marrjen politike, arsimimin, punësimin, lëvizshmërinë dhe

marrëdhëniet me vendet fqinje.

Të rinjtë në Kosovë në përgjithësi janë tradicionalë. Studimi

ynë tregon se janë shumë të varur nga prindërit – kryesisht mora-

lisht dhe materialisht – dhe preferojnë që në të ardhmen të jenë

pjesë e familjeve të mëdha. Ky brez i ri ka një grup të veçantë

vlerash të bazuara në traditë, dhe ka filluar të jetë dëshmitar i disa

ndryshimeve shoqërore, gjithnjë duke u rritur në një periudhë

shumë intensive të inovacionit teknologjik.

GJETJET KRYESORE

— Familja përfaqëson institucionin më të rëndësishëm për rininë

kosovare në lidhje me pothuajse të gjithë aspektet e jetës,

pasi pothuajse të gjithë të anketuarit besojnë se familja është

e nevojshme për të pasur një jetë më të mirë. Familja ofron

qëndrueshmërinë që asnjë mik, punë ose situatë politike nuk

mund ta ofrojë.

— Në përgjithësi, të rinjtë në Kosovë janë shumë të kënaqur me

jetën e tyre. Fakti që vendi konsiderohet i pazhvilluar dhe të

rinjtë janë të kënaqur me jetën e tyre, duhet të konsiderohet

problematik, pasi të rinjtë janë më pak të motivuar për të

kontribuuar në zhvillimin e Kosovës. Të rinjtë në Kosovë janë

shumë optimistë për të ardhmen e tyre dhe të ardhmen e

shoqërisë së Kosovës. Vajzat dhe personat që jetojnë në zo-

nat urbane janë më optimistë se të tjerët.

— Ka një rritje të dukshme në moshën e preferuar të martesës

për meshkujt dhe femrat, me të paktën dy vjet në krahasim

me studimin e mëparshëm të vitit 2012. Edhe pse të rinjtë

planifikojnë të martohen dhe të kenë fëmijën e parë pas

moshës 25 vjeçare, duan të kenë një numër të madh fëmijësh

dhe familje të mëdha.

— Të rinjtë kryesisht nuk janë të kënaqur me cilësinë e arsimit

në Kosovë. Vetëm 23 për qind mund të konsiderohen të

kënaqur me cilësinë e arsimit dhe kjo është një nga shifrat

më të ulëta në të gjithë rajonin. Për më tepër, Kosova është

i vetmi vend që ka një përkeqësim në nivelin e kënaqësisë

me cilësinë e arsimit. Më shumë se 56 për qind e të rinjve

pranojnë se ka raste korrupsioni në institucionet/universite-

tet në Kosovë. Ky fenomen është më i përhapur në zonat

urbane.

— Shumica e të rinjve që janë pjesë e tregut të punës nuk puno-

jnë në profesionin e tyre. Si rezultat, ka një mospërputhje të

madhe ndërmjet pritshmërisë së të rinjve për tregun e punës

dhe nevojave ekzistuese për fuqi punëtore. Nga ana pozitive,

të rinjtë të cilët kanë bërë stazh dhe praktikë gjatë studimeve

të tyre duken se kanë shanse më të larta për të gjetur një

punë në profesionin e tyre.

— Siguria e vendit të punës është faktori kryesor që të rinjtë e

Kosovës konsiderojnë në zgjedhjen e një pune. Kjo nënkup-

ton që ka një shqetësim të madh mbi të drejtat e punëtorëve,

orët e gjata të punës, problemet me pagat, etj. Ata që janë

më të shqetësuar për sigurinë e punës kanë një dëshirë më të

lartë për të punuar në sektorin publik dhe janë më pak të

kënaqur me cilësinë e arsimit në Kosovë. Në pesë vitet e

PËRMBLEDHJE EKZEKUTIVE

6 STUDIMI PËR RININË – KOSOVË 2018/2019

fundit ka një rritje të konsiderueshme të preferencave të të

rinjve për të punuar në sektorin publik. Ky pëlqim për sektorin

publik duket në pothuajse 70 për qind të të anketuarve.

— Vetëm 10 për qind e të rinjve kosovarë janë të mendimit se

interesat e tyre përfaqësohen “mirë” në politikën kombëtare.

Kjo pikëpamje mbi mungesën e përfaqësimit është pothuajse

e njëjtë në aspektet kryesore demografike të popullatës së re

(urbane, gjinia, mosha, etj.) Ka një rënie dramatike të interes-

imittë të rinjve në ngjarjet politike në krahasim me 2012.

— Ekziston një nivel rekord mosbesimi dhe apatie e të rinjve në

Kosovë drejt të gjitha institucioneve politike, veçanërisht për

partitë politike dhe qeverisjen kombëtare. Për më tepër, ka

një skepticizëm më të madh ndaj organizatave të shoqërisë

civile dhe medias. Nga ana tjetër ka një besim tek institucio-

net fetare dhe organizatat ndërkombëtare si NATO dhe OSBE.

— Rreth gjysma e të rinjve shqiptarë të Kosovës kanë një qëllim

nga i moderuar deri në shumë të fortë për t’u larguar nga

Kosova. Arsyet ekonomike janë arsyeja kryesore për t’u lar-

guar nga Kosova drejt një vendi tjetër. Nga ana tjetër, vetëm

një e katërta e të rinjve nga Kosova që dëshirojnë të migrojnë

kanë njohuri të mira të gjuhës së punës të vendit të planifikuar

si destinacionin e tyre, duke treguar se nuk janë të përgatitur

paraprakisht për migrimin.

METODA SASIORE

Një sondazh përfaqësues për të rinjtë e moshës 14 – 29 vjeç në

Kosovë, që përfshin 1000 të anketuar të zgjedhur në mënyrë ra-

stësore nëpërmjet një metodologjie specifike mostrimi. Një shte-

së prej 150 anketash të rinjve serbë dhe 50 atyre turq të Kosovës

iu shtua në mënyrë që të krijohej një nëngrup me numër të mjaf-

tueshëm për analizë statistikisht domethënëse. Kjo shtesë do të

peshohet kur të dhënat do të analizohen në nivel kombëtar; në

këtë mënyrë të rinjtë serbë dhe turq nuk do të jenë të mbipër-

faqësuar në të dhënat në nivel kombëtar. Në vend të kësaj, nuk

do të përdoren pesha në krahasimin ndërmjet etnive; do të kra-

hasohen tre nëngrupe me 969 të rinj shqiptarë, 181 të rinj serbë

dhe 50 të rinj turq të intervistuar.

MARZHI I GABIMIT

Marzhi i gabimit për mostrën kombëtare (N=1000) është

±3.1 për qind me një interval konfidence prej 95 për qind.

MOSTRIMI

Metoda e përdorur e kampionimit është një proces përzgjedhjeje

me disa faza i stratifikuar. Përzgjedhja e të anketuarve është krye

me tre hapa.

Hapi 1: Përzgjedhja e 100 Njësive Bazë të Kampionimit

(NBK) në Kosovë.

Si njësi bazë të kampionimit për këtë anketë u përdorën zonat

gjeografike të përcaktuara nga qendrat e votimit (QV). Për këtë

qëllim u përdor lista e QV-ve e vitit 2010 e bërë publike nga Ko-

misioni Qendror i Zgjedhjeve. Përzgjedhja e QV-ve u shtresëzua

sipas rajoneve. Votuesit e regjistruar në QV do të shërbejnë si

tregues për dendësinë e popullsisë në çdo zonë. Metoda e

përzgjedhjes është ajo e probabilitetit në përpjesëtim me

madhësinë pa zëvendësim (PPM PZ) ku njësia e masës ishte numri

i votuesve të regjistruar.

Hapi 2: Përzgjedhja e familjes brenda NJBK

Intervistuesit iu dha një pikënisje rastësore brenda Njësisë së

Kampionimit së përzgjedhur. Duke përdorur metodën e rrugës

rastësore, intervistuesit përzgjodhën çdo derë të k-th2 për të

marrë pjesë në sondazh.

Hapi 3: Përzgjedhja e të anketuarit

Pasi arrihet të kontaktohet me familjen e përzgjedhur, intervistuesi

do të krijojë një listë të anëtarëve të përhershëm të familjes të

moshës 14 – 29 vjeçare.

— Nëse familja ka vetëm një anëtar të grup-moshës 14 – 29 vjeçare,

anketuesi do të anketojë anëtarin e vetëm në moshë të re të

familjes.

— Nëse familja ka dy ose më shumë anëtarë të grup-moshës

14 – 29 vjeç, intervistuesi do të marrë për intervistë anëtarin

e/i cila/i ka festuar ditëlindjen e/i fundit.

— Nëse familja nuk ka anëtarë të grup-moshës 14 – 29 vjeç, in-

tervistuesi do të përpiqet të kontaktojë për anketim me familjen

e tretë.

METODOLOGJIA

10 STUDIMI PËR RININË – KOSOVË 2018/2019

MATJA

U përdorën dy matje. E para sipas gjinisë dhe e dyta sipas

grup-moshës dhe gjinisë. Matja bëhet vetëm për të anketuarit

përfaqësues.

TABELA 1: Shpërndarja e moshës dhe gjinisë para dhe pas matjes

Kosovë

Mosha Para Pas

14 – 17 vjeç 39 % 27 %

18 – 23 vjeç 37 % 39 %

24 – 29 vjeç 24 % 34 %

Gjinia Femra 59 % 48 %

Meshkuj 41 % 52 %

METODA CILËSORE

Si detyrë kryesore e fazës përgatitore, është hartuar udhëzimi për

fokus grupe nga IDRA Research & Consulting, në konsultim të

ngushtë me Fondacionin Friedrich-Ebert-Stiftung. Udhëzimi u

hartua në mënyrë që të siguronte informacion më të hollësishëm

të çështjeve specifike dhe rezultatet e metodës cilësore të kërki-

mit që kërkonin shpjegim dhe kuptim të mëtejshëm. Pjesë e

udhëzimit ishin pyetje shtesë, jashtë anketimit si mbështetje për

çështje specifike.

Brenda pesë ditëve, nga 21 deri 25 maj 2018, u organizuan

gjashtë fokus grupe. Një seancë me fokus grup ka zgjatur mesa-

tarisht dy orë. Përveç Prishtinës (3 grupe) u organizuan edhe grupe

të tjera në Prizren (1), Gjilan (1), Mitrovicë (1). Tre grupe në Prishtinë

u ndanë sipas grup-moshave 14 – 17, 18 – 24, 25 – 29 vjeç, ndërsa

në vende të tjera ishte e përzier. Zona urbane/rurale, gjinia dhe

statusi i punësimit ishin të përziera.

STRUKTURA E KAMPIONIMIT:TABELA 2: Shpërndarja e fokus grupeve

Vendndodhja Urbane/Rurale Gjinia Mosha Statusi i punësimit

Prishtinë (përfshirë Podujevë, Drenas, Lipjan)

E përzier E përzier 14 – 17 Studentë

Prishtinë (përfshirë Podujevë, Drenas, Lipjan)

E përzier E përzier 18 – 24Gjysma e grupit studentë dhe të papunë/gjysma të punësuar

Prishtinë (përfshirë Podujevë, Drenas, Lipjan)

E përzier E përzier 25 – 29Gjysma studentë dhe të papunë/ gjysma të punësuar

Prizren (përfshirë Suhareka dhe Dragash)

E përzier E përzier E përzierGjysma studentë dhe të papunë/ gjysma të punësuar

Gjilan (përfshirë Viti dhe Kamenica) E përzier E përzier E përzierGjysma studentë dhe të papunë/ gjysma të punësuar

Mitrovica (përfshirë Vushtrri dhe Skënderaj)

E përzier E përzier E përzierGjysma studentë dhe të papunë/ gjysma të punësuar

Vlerat, sjelljet dhe besimet janë aspekte shumë të rëndësishme që

do të përcaktojnë të ardhmen e të rinjve të Kosovës dhe shoqëri-

së së tyre. Mjedisi shoqëror i kohëve të fundit dhe i të shkuarës ka

luajtur një rol jetik në ormësimin e vlerave, besimeve dhe sjelljes

së të rinjve në shoqëri. Si rezultat, ndryshimet e këtyre faktorëve

janë treguesi kryesor i ndryshimeve në mjedisin shoqëror.

Shoqëria kosovare mbetet e lidhur me vlerat tradicionale.

Këto vlera theksojnë më tepër vlerat tradicionale të familjes, res-

pektin ndaj autoritetit, rëndësinë e fesë, rëndësinë e martesës

dhe besnikërinë ndaj partnerit (Inglehart & Welzel, 2016).

GJETJET KRYESORE

— Vlera më e rëndësishme e të rinjve kosovarë është të qenit

besnik ndaj partnerit, pasi 87 për qind e tyre e konsiderojnë si

shumë të rëndësishme. Për më tepër, një tjetër 77 për qind

konsiderojnë se fëmijët janë shumë të rëndësishëm, dhe 70

për qind e konsiderojnë martesën si po aq të rëndësishme. Ky

është një tregues i fortë i vlerave tradicionale dhe familjes si

vlera kryesore e të rinjve kosovarë.

— Nga ana tjetër, ekziston një nivel i lartë mospjesëmarrjeje në

veprimet qytetare dhe politike, pasi vetëm 10 – 16 për qind

e të rinjve i konsiderojnë këto aspekte si shumë të rëndë-

sishme. Si i tillë, ka mangësi në lidhjen e të rinjve që mund të

grupohen së bashku për të qenë më bashkëpunues për dobi

të përbashkëta.

— Në përgjithësi, të rinjtë në Kosovë janë shumë të kënaqur me

jetën e tyre (64 për qind). Fakti që vendi konsiderohet i pazh-

villuar dhe ata janë të kënaqur me jetën e tyre, duhet të kon-

siderohet problematik, pasi të rinjtë janë më pak të motivuar

për të kontribuar në zhvillimin e Kosovës.

— Rinia kosovare ka mbështetje të fortë në jetën familjare, që

nxit optimizmin personal dhe social. Të rinjtë kosovarë shpre-

hen shumë të kënaqur me jetën e tyre në krahasim me ho-

mologët e tyre në rajon, megjithëse janë pjesë e një vendi me

zhvillim social-ekonomik më të ulët.

— Të rinjtë në Kosovë janë tepër optimistë për të ardhmen e tyre

personale. Ata janë gjithashtu shumë optimistë për të ardh-

men e shoqërisë së Kosovës. Vajzat dhe personat që jetojnë

në zonat urbane janë më optimistë se të tjerët. Shqiptarët

kosovarë janë optimistë për të ardhmen e Kosovës në 10 vitet

e ardhshme, pasi 71 për qind besojnë se e ardhmja do jetë më

e mirë.

— Korrupsioni është çështje shumë shqetësuese për rininë e

Kosovës. Korrupsioni përbën ndryshim, pasi është veçuar si

çështje mjaft shqetësuese nga 56 për qind e të rinjve.

— Pavarësisht se Kosova ka një të shkuar me konflikt etnik,

vetëm 18 për qind e te rinjve ndihen të frikësuar apo shqetësu-

ar për konflikte të ngjashme në rajon apo në botë.

— Sondazhi zbulon lajme të mira lidhur me faktin se rinia

kosovare nuk justifikon ryshfetin dhe mashtrimin me taksa.

Niveli prej 87 për qind të të rinjve që nuk do të justifikonin

kurrë mashtrimin me taksa tregon një moral të lartë tatimor

që reflekton një mbështetje të qëndrueshme për shtetin në

përgjithësi, megjithëse ka një nivel të ulët besimi në institucio-

net kryesore publike, me përjashtim të policisë dhe ushtrisë.

— Të rinjtë në Kosovë janë shumë rezistentë ndaj ryshfetit, por jo

aq shumë ndaj njohjeve, megjithëse gjysma e tyre nuk do ta

justifikonin kurrë përdorimin e njohjeve për gjetjen e një ven-

di pune ose për kryerjen e punëve.

— Të rinjtë e Kosovës kanë besimin më të lartë të mundshëm tek

anëtarët më të afërt të familjes. Pas anëtarëve të familjes,

niveli i besimit zvogëlohet ndjeshëm. Të rinjtë kanë një nivel

VLERAT, FEJA DHE BESIMI

14 STUDIMI PËR RININË – KOSOVË 2018/2019

më shumë se mesatar besimi për fëmijët dhe shokët/shoqet e

klasës.

— Më shumë se një e treta e të rinjve kosovarë mund të konsid-

erohen si shumë të lidhur me fenë, pasi ndjekin shërbimet

fetare një herë në muaj ose më shpesh. Meshkujt duket se

janë më besimtarë se femrat. Ekziston një lidhje e fortë

ndërmjet pjesëmarrjes në shërbime fetare nga të rinjtë dhe

nivelit të perceptimit të fesë nga prindërit e tyre.

Vlera më e rëndësishme e të rinjve kosovarë është të qenit be-

snik ndaj partnerit, pasi 87 për qind e të rinjve në Kosovë e

konsiderojnë si shumë të rëndësishme. Për më tepër, një tjetër

77 për qind konsiderojnë se fëmijët janë shumë të rëndësishëm,

dhe 70 për qind e konsiderojnë martesën si po aq të rëndësish-

me. Ky është një tregues i fortë i vlerave tradicionale dhe fami-

ljes si vlera kryesore e të rinjve kosovarë. Disa qëllime të tjera të

rëndësishme përfshijnë marrjen e diplomës universitare si

shumë të rëndësishme në 72 për qind të rasteve, ndërsa 70 për

qind konsiderojnë pasurimin si shumë të rëndësishëm. Shumica

e këtyre qëllimeve dhe vlerave kanë një qasje individuale.

Nga ana tjetër, ekziston një nivel i lartë mospjesëmarrje në

veprimet qytetare dhe politike, pasi vetëm 10 – 16 për qind e

të rinjve i konsiderojnë këto aspekte si shumë të rëndësishme.

Duke qenë kështu, ka mangësi në lidhjen e të rinjve që mund

të grupohen së bashku për të qenë më bashkëpunues për për-

fitime të përbashkëta.

Në përgjithësi, të rinjtë në Kosovë janë të kënaqur me jetën

e tyre. Fakti që Kosova konsiderohet nga Banka Botërore si një

DIAGRAMI 4.1: Vlerat më të rëndësishme për të rinjtë në Kosovë

Shumë i/e kënaqur

Shumë i/e pakënaqur

Nuk e di

Pa përgjigje

Të jesh besnik ndaj partnerit

Të jesh besnik ndaj miqve

Të hash shëndetshëm

Të kesh një karrierë të suksesshme

Të kesh fëmijë

Të jesh i pavarur

Të jesh besnik ndaj punëdhënësit

Të marrësh përgjegjësi

Të kesh mbaruar studime universitare

Të martohesh / të jesh i martuar

Të pasurohesh / të jesh i pasur

Të dukesh bukur

Të merresh me sport

Të veshësh rroba firmato

Të marrësh pjesë në aksione / iniciativa civile

Të jesh aktiv në politikë

3 7 87

5 12 80

7 12 80

7 11 79

7 11 77

8 12 77

7 13 76

9 14 73

9 8 7263

10 15 702

17 21 58

24 18 523

21 14 478 9

31 15 2912 12

23 11 1632 14

14 5 1059 9

DIAGRAMI 4.2: Kënaqësia e të rinjve me jetesën në Kosovë

Shumë i kënaqur

Shumë i pakënaqur

Nuk e di

Pa përgjigje

6 11 82

Me jetën tuaj familjare

Me rrethin tuaj të miqve

Me arsimin tuaj

Me punën tuaj, nëse keni

Me jetën tuaj në përgjithësi

19 21

15 174

5 95 6 21 10

10 25

15VLERAT, FEJA DHE BESIMI

shtet me të ardhura mesatare të ulëta, dhe të rinjtë janë të

kënaqur me jetën e tyre, duhet të konsiderohet problematik,

pasi ata janë më pak të motivuar për të kontribuar në zhvillimin

e Kosovës. Gjithashtu ekzistojnë lidhje të rëndësishme statisti-

kore në lidhje me kënaqësinë e të rinjve me jetën e tyre në

përgjithësi. Të rinjtë që i përkasin grupit më të ri janë më të

kënaqur me jetën e tyre, dhe kënaqësia zvogëlohet në grup-

moshat e tjera (Spearman’s rho=–.154, p<0.001). Të rinjtë që

janë pjesë e familjeve në një gjendje më të mirë ekonomike

zakonisht janë më të kënaqur me jetët e tyre (Spearman’s

rho=.061, p=0.043). Për më tepër, personat që janë të kënaqur

janë më pak të prirë për të migruar në të ardhmen e afërt (Spe-

arman’s rho=–.129, p<0.001). Në përgjithësi, personat që janë

më të kënaqur me jetët e tyre kanë një këndvështrim më të mirë

të sistemit arsimor (Spearman’s rho=.114, p<0.001), dhe janë

gjithashtu të kënaqur me gjendjen e demokracisë në Kosovë

(Spearman’s rho=.062, p=0.041).

Rinia kosovare ka mbështetje të fortë në jetën familjare, që

nxit optimizmin personal dhe social. Të rinjtë kosovarë shprehen

shumë të kënaqur me jetën e tyre në krahasim me hom*ologët e

tyre në rajon, megjithëse janë pjesë e një vendi me zhvillim so-

cial-ekonomik më të ulët. Vihet re se të rinjtë nga vendet e Bash-

kimit Evropian janë në përgjithësi më pak të kënaqur me jetët e

tyre. Shtetet e zhvilluara në rajon (Sllovenia, Kroacia dhe Bullga-

ria) janë më të përparuara në procesin e individualizimit të të

rinjve, duke i hequr ndjesinë e përkatësisë familjare. Si rezultat,

rinia në këto vende ka më shumë ambicie për rritjen personale

ndërsa kanë më pak mbështetje nga familjet e tyre, çka sjell një

ndjenjë pakënaqësie. Nga ana tjetër, të rinjtë në Kosovë janë

shumë të kënaqur me mbështetjen nga familja dhe priren të kenë

një nivel më të ulët individualizmi dhe bëjnë më pak përpjekje

për zhvillimin e tyre personal.

Diskutimi në grupe u përqendrua në domosdoshmërinë e

familjes si pasuria më e madhe, dhe si diçka për të qenë krenar.

Vlera dhe karakteristika të tjera konsiderohen: respekti për prin-

dërit, krenaria dhe morali i fortë. Një shembull i moralit të fortë

mund të konsiderohet ekzistenca e rasteve të rralla të divorcit.

“Në vendet e tjera njerëzit martohen kur pëlqejnë dikë dhe nëse

gjërat nuk shkojnë mirë, divorcohen. Tek ne nuk është e njëjta

gjë. Ne tolerojmë shumë për shkak të moralit dhe familjes dhe

nuk mendojmë për veten tonë si individualist” (Prishtinë, femër,

24 vjeç)

Të rinjtë në Kosovë janë shumë optimistë për të ardhmen e

tyre. Gjithashtu, ata janë optimistë për të ardhmen e Kosovës.

Vajzat janë më optimiste (Spearman’s rho=–.086, p=0.005). Të

rinjtë që i përkasin grupit të të rinjve më të moshuar (24 – 29 vjeç)

janë në përgjithësi më pak optimistë për të ardhmen e tyre pas

10 vjetësh krahasuar me grupmoshat e tjera (Spearman’s rho=–

.138, p<0.001).

Personat që mendojnë se kanë një të ardhme personale më

të mirë në përgjithësi kanë një këndvështrim më të mirë për si-

stemin arsimor (Spearman’s rho=.065, p=0.037), dhe janë të

kënaqur me gjendjen e demokracisë në Kosovë (Spearman’s

rho=.066, p=0.033).

Shqiptarët e Kosovës janë optimistë për të ardhmen e Ko-

sovës në 10 vitet e ardhshme, ku 71 për qind e të rinjve besojnë

se e ardhmja do jetë më e mirë. Nga ana tjetër, vetëm 7 për qind

e të rinjve shqiptarë të Kosovës mund të konsiderohen si pesimistë.

DIAGRAMI 4.3: Përqindja e të rinjve të cilët thonë se janë shumë të kënaqur me jetën e tyre

Sllo

veni

Kro

acia

Bullg

aria

Bosn

ja d

he H

erze

govi

Serb

Rum

ania

Maq

edon

Shqi

përia

Mal

i i Z

Koso

70 %

60 %

50 %

40 %

30 %

20 %

10 %

0 %

37 38 3941

51 51 52

DIAGRAMI 4.4: Si e shihni të ardhmen tuaj pas 10 vjetësh?

Pa përgjigje: 1 %

Nuk e di: 3 %

Më mirë se tani: 87 %

Njësoj si tani: 7 %

Më keq se tani: 3% E ardhmja personale

16 STUDIMI PËR RININË – KOSOVË 2018/2019

Më shumë se një e treta e serbëve të Kosovës e shmangin pyetjen

mbi të ardhmen e Kosovës, dhe 37 për qind mendojnë se e ardhmja

do jetë njëlloj ose më keq.

TË FRIKËSUAR OSE TË SHQETËSUAR

Korrupsioni është çështje kryesore shqetësuese për të rinjtë në

Kosovë. Korrupsioni përbën ndryshim, pasi është veçuar si çështje

mjaft shqetësuese nga 56 për qind e të rinjve. Më shumë se një e

treta e të rinjve konsiderojnë si problematike çështjet e varfërisë

dhe padrejtësisë sociale. Megjithëse familjet kosovare përjetuan

një konflikt etnik në fund të viteve ’90, vetëm 18 për qind e të

rinjve janë të frikësuar ose të shqetësuar për konflikte të ngjash-

me në rajon apo në botë.

SJELLJET DHE ARSYETIMI I TYRE

Sondazhi zbulon lajme të mira lidhur me faktin se rinia kosovare

nuk justifikon ryshfetin dhe mashtrimin me taksa. Niveli prej 87

për qind të të rinjve që nuk do të justifikonin kurrë mashtrimin me

taksa tregon një moral të lartë tatimor që reflekton një mbështe-

tje të qëndrueshme për shtetin në përgjithësi, megjithëse ka një

nivel të ulët besimi në institucionet kryesore publike, me për-

jashtim të policisë dhe ushtrisë. Në këtë rast ka shumë pak lidhje

DIAGRAMI 4.5: Opinioni i të rinjve për të ardhmen e Kosovës

Shqiptarë (N=969)

Serbë (N=181)

Më mirë se tani

Njësoj si tani Albanians

Më keq se tani

Pa përgjigje

Nuk e di

0 % 10 % 20 % 30 % 40 % 50 % 60 % 70 % 80 % 90 % 100 %

36 23130

56 22517

35 23924

36 33229

27 33930

22 43242

16 63344

18 33048

22 22252

15 12755

18 22060

DIAGRAMI 4.6: Shqetësimet e të rinjve në Kosovë

Aspak

Paksa

Tepër

Nuk e di

Pa përgjigje

Korrupsioni

Të mos kesh vend pune

Padrejtësitë shoqërore

Rritja e varfërisë në shoqëri

Ndotja e mjedisit dhe ndryshimet klimatike

Të sëmuresh keq

Sulmet terroriste

Të grabitesh nga dikush

Luftë në rajon / botë

Shumë imigrantë dhe refugjatë

Të jesh viktimë e dhunës fizike

17VLERAT, FEJA DHE BESIMI

të rëndësishme statistikore. Ata të cilët justifikojnë mashtrimin

me taksat janë gjithashtu ata të cilët justifikojnë përdorimin e

njohjeve për të kryer punë. (Spearman’s rho=.250, p<0.001). Për

më tepër, të rinjtë që jetojnë në zona urbane janë më të prirë të

mashtrojnë me taksa në krahasim me të rinjtë e tjerë. (Spear-

man’s rho=–.112, p<0.001).

Nga ana tjetër, ka një pranim shumë të ulët të abortit dhe

hom*oseksualitetit.

Të rinjtë në Kosovë janë shumë rezistentë ndaj ryshfetit, por

jo aq shumë ndaj njohjeve, megjithëse gjysma e tyre nuk do e

justifikonin kurrë përdorimin e njohjeve për gjetjen e një vendi

pune ose për kryerjen e punëve. Të rinjtë që jetojnë në zona

urbane janë më të orientuar për të përdorur lidhjet e tyre (Spe-

arman’s rho=–.115, p<0.001). Për më tepër, të rinjtë që nuk janë

të kënaqur me jetën e tyre në përgjithësi janë më të prirë të ju-

stifikojnë njohjet për të gjetur një vend pune (Spearman’s rho=–

.129, p<0.001). Çuditërisht, personat që ndjekin më shpesh shër-

bimet fetare priren të justifikojnë njohjet me qëllim gjetjen e një

pune (Spearman’s rho=.092, p=0.003).

BESIMI

Të rinjtë e Kosovës kanë besimin më të lartë të mundshëm tek

anëtarët më të afërt të familjes. Pas anëtarëve të familjes, niveli i

besimit zvogëlohet ndjeshëm. Besimi është përbërës kyç për një

shoqëri më të bashkuar që mund të nxisë politika dhe një jetë më

të mirë. Të rinjtë kanë një nivel më shumë se mesatar besimi për

miqtë dhe shokët/shoqet e klasës.

Të rinjtë në Kosovë kanë një tolerancë të lartë për refugjatë të

mundshëm. Për më tepër, familjet rome kanë një nivel pranimi pak

më të lartë se mesatarja. Nga ana tjetër, ekziston një nivel i lartë

i distances sociale, si tregues i pranimit të ulët të diversitetit, kur

të rinjtë u pyetën rreth personave të varur nga droga, ish të bur-

gosur dhe hom*oseksualë.

Pakicat seksuale janë grupi i popullsisë që vuan nivelin më të

lartë të intolerancës, me përjashtim të personave të varur nga

droga. Ka disa lidhje të rëndësishme statistikore, kur analizojmë

pranimin e idesë së të pasurit si fqinj, një hom*oseksual apo çift

hom*oseksualësh. Të rinjtë meshkuj (Spearman’s rho=–.140,

p<0.001) dhe të rinjtë që jetojnë në zona urbane (Spearman’s

rho=–.119, p<0.001) janë më pak tolerantë ndaj hom*oseksualite-

tit. Për më tepër, personat që ndjekin më shpesh ritet fetare ka

DIAGRAMI 4.7: Sjelljet që mund të justifikohen ose jo

Shfrytëzimi i lidhjeve për të gjetur punë

Shfrytëzimi i lidhjeve “për të kryer punë”

Aborti

hom*oseksualiteti

Pranimi/dhënia e ryshfetit

Mashtrimi me tatime, sipas mundësisë 287

386

474

771

1363

1461

Nuk justifikohet

Neutral

Justifikohet

Nuk e di

Pa përgjigje

DIAGRAMI 4.8: Deri në çfarë mase u besoni njerëzve të listuar në vijim?Imagjinoni një shkallë vlerash prej 1 në 5, ku 1 nënkupton aspak besim dhe 5 shumë besim.

Pjesëtarëve të familjes së ngushtë (nënës/babait, motrës/vëlaut, bashkëshortes/bashkëshortit, partneres/partnerit) (N=990)

Anëtarëve të familjes së gjerë (të afërmve) (N=985)

Miqve (N=992)

Shoqeve e shokëve të klasës, shoqeve e shokëve të kursit, ose kolegeve e kolegëve të punës (N=948)

Njerëzve të besimeve të tjera fetare (N=958)

Fqinjëve (N=982)

Njerëzve të kombësive të tjera (N=913)

Njerëzve me bindje të tjera politike (N=907)

Udhëheqësve politikë (N=979)

0 1 2 3 4 5

3,2

4,9

3,8

3,6

3,2

2,9

1,5

2,5

2,8

18 STUDIMI PËR RININË – KOSOVË 2018/2019

gjasa të jenë kundër pranimit të hom*oseksualëve (Spearman’s

rho=–.097, p=0.002). Të rinjtë nga familje me një gjendje më të

mirë ekonomike janë më tolerantë ndaj hom*oseksualëve (Spear-

man’s rho=.92, p=0.003). Personat që kanë moral tatimor më të

ulët janë më të prirë të pranojnë hom*oseksualët si fqinj.

PËRKATËSIA FETARE

Përkatësia fetare e të rinjve kosovarë përcaktohet tërësisht nga

grupet e tyre etnike. Shumica e shqiptarëve janë myslimanë në 97

për qind të rasteve dhe vetëm 1 për qind pranojnë se nuk i përka-

sin ndonjë përkatësie fetare. Nga ana tjetër, 98 për qind e ser-

bëve të Kosovës janë ortodoksë.

Rreth 36 për qind e të rinjve në Kosovë mund të konsiderohen

të lidhur ngushtë me fenë, pasi ndjekin shërbimet fetare të paktën

një herë në muaj. Meshkujt janë më besimtarë se femrat (Spear-

man’s rho=.219, p<0.001).

Ka shumë pak tregues që kanë rëndësi statistikore mbi shpe-

shtësinë e pjesëmarrjes në shërbime fetare. Megjithatë, të rinjtë

në Kosovë që mendojnë se vendi duhet të anëtarësohet në BE,

duket se janë më pak besimtarë (Spearman’s rho=–.100, p=0.001).

Vetëm 7 për qind e prindërve nuk janë besimtarë krahasuar

me 19 për qind e të rinjve që ndjekin shërbimet fetare vetëm një

herë në vit apo praktikisht kurrë. Ka një lidhje të fortë ndërmjet

pjesëmarrjes së të rinjve në shërbesa fetare dhe nivelit të percep-

timit të besimit të prindërve të tyre (Spearman’s rho=.329, p<0.001).

Gjysma e të rinjve që kanë familje besimtare tregojnë ende nivel

të lartë të pjesëmarrjes në shërbime fetare, duke treguar një kalim

apo trashëgimi të konsiderueshme të sjelljes fetare. Familjet e mo-

deruara besimtare duket se kanë një shpërndarje më neutrale të

pjesëmarrjes së anëtarëve të rinj të familjes në shërbime fetare.

Pjesëmarrësit në fokus grupe e konsideruan veten si myslimanë

liberalë. Besimi shihet si çështje personale dhe nuk imponohet mbi

të tjerët. “Vitin e kaluar, një shoku im amerikan erdhi për vizitë

në Kosovë duke menduar se do të gjente një vend mysliman, të

pasigurt dhe konservator. Kur erdhi pa njerëz normal që konsu-

monin alkool. Besimi nuk ndikon në mënyrën tonë të jetesës”

(Prishtinë, Meshkuj, 25 vjeç)

DIAGRAMI 4.9: Si do të ndjehesh*t nëse njerëz si në vijim do të vendoseshin për të jetuar në lagjen tuaj?

Shumë mirë

Shumë keq

Nuk e di

Pa përgjigje

Të varur prej drogës

Një person apo Çift hom*oseksual

Ish të burgosur

Familje rome

Refugjatë

Grup studentësh

Familje vendase me shumë fëmijë

Familje nga Evropa Perëndimore

Çift në pension 3 3 11 25 58 2

4 5 19 21 51 2

4 3 21 20 52 2

4 5 17 22 251

8 7 20 24 340

15 12 24

53 17 17 5

17 331

7 4

61 11 12 8 7 6

80 9 7 2 2 2

DIAGRAMI 4.10: Sa shpesh merrni pjesë në shërbesa fetare (përveç dasmave dhe funeraleve)?

GJITHSEJ (N=1.000)

GJINIA Femra (N=587)

Meshkuj (N=413)

9 3 3 38 10 24 13

55 51 6 7 10

44 44 8 16 12

Më tepër se një herë në javë

Rreth një herë në javë

Rreth një herë në muaj

Vetëm në ditë të veçanta fetare

Rreth një herë në vit

Më pak se një herë në vit

Praktikisht asnjëherë

Nuk e di

Pa përgjigje

19VLERAT, FEJA DHE BESIMI

DISKUTIM

Brezi i ri kosovar vazhdon t’i japë një rëndësi të veçantë familjes

dhe ngjarjeve të tjera të ngjashme, shumë më shumë krahasuar

me miqtë dhe punën.

Ekziston një nivel i ulët tolerance ndaj korrupsionit, mashtrimit

me taksa dhe ryshfetit, që mund të përdoret si bazë e fortë për të

mbështetur politikat e sektorit publik. Niveli i lartë i moralit tatimor

mund të përdoret për të përkrahur politikat rinore që kanë nevo-

jë për shpenzime shtesë dhe ndryshime në sistemin tatimor. Nga

ana tjetër, forma më e tërthortë e “lojës së padrejtë” ka shkallë

më të ulët refuzimi.

Serbë (N=181)

Shqiptarë (N=969)

DIAGRAMI 4.11: Besimi fetar i etnive kryesore

Ortodoks

Nuk i përkasin ndonjë besimi fetar

Musliman

Katolik

0 % 10 % 20 % 30 % 40 % 50 % 60 % 70 % 80 % 90 % 100 %

Aspak fetarë (N=69)

Fetarë të moderuar (N=517)

Kryesisht fetarë (N=390)

DIAGRAMI 4.12: Besimi fetar i prindërve dhe praktikimi i riteve fetare nga të rinjtë

Nga rreth njëherë në vit deri asnjëherë

Vetëm në ditë të veçanta të shenjta

fetare

Nga njëherë në muaj deri në më shpesh se

njëherë në javë

0 % 10 % 20 % 30 % 40 % 50 % 60 % 70 % 80 % 90 % 100 %

Brezi i të rinjve 14 – 29 vjeç kanë lindur në fund të viteve ’80-të

dhe ’90-të dhe janë rritur në zhvillimin e shpejtë të teknologjisë,

internetit dhe pajisjeve. Mënyra e jetesës varet nga sjelljet, mora-

li, vlerat, preferencat dhe mundësitë e një personi. Aktivitetet e

kohës së lirë përbëjnë një pjesë të rëndësishme të mirëqenies së

të rinjve jashtë punës, shkollës dhe detyrimeve familjare, dhe

mund të korrespondojnë me aspiratat dhe pasionet e vërteta të

tyre. Mënyra se si e shpenzojnë kohën e lirë të rinjtë mund të

ndikojnë në shumë aspekte aktivitetin e tyre shoqëror.

Ky studim përfshinë një sërë pyetjesh lidhur me mënyrën e

jetesës së të rinjve në Kosovë. Ky grup pyetjesh synon të përcaktojë

mënyrën se si e kalojnë kohën e lirë të rinjtë dhe si sillen në disa

aktivitete që përmbajnë rreziqe.

GJETJET KRYESORE

— Të pyetur mbi aktivitetet që bëjnë më shpesh të rinjtë në

Kosovë, ata e përqendrojnë kohën e tyre të lirë ‘duke kaluar

kohë me familjen’ si aktiviteti i përmendur më shpesh. Dëgji-

mi i muzikës dhe shikimi i filmave janë mënyrat më të përhapu-

ra të kalimit të kohës.

— Më pak se gjysma e të rinjve dalin me miqtë dhe nuk bëjnë asgjë.

Kjo është shumë e përhapur tek pjesëmarrësit në fokus grupe

dhe është zakonisht në formën e kalimit të kohës në bare.

— Shumica (56 për qind ) e rinisë në Kosovë qasen në internet

gjatë gjithë kohës në çdo mënyrë (Wi-Fi, smart phone, publik,

PC dhe/ose mënyra të tjera). Kjo është më e përhapur tek

djemtë, zakonisht në zona urbane, dhe nga familje në gjendje

të mirë ekonomike.

— Arsyet kryesore për përdorimin e internetit në pothuajse 85

për qind të rasteve janë të lidhura me komunikimin dhe mba-

jtjen në kontakt me të afërmit dhe miqtë. Gjysma e të anket-

uarve e përdorin internetin për arsimim ose punë.

— Duhanpirja nuk ka ndryshuar që nga viti 2012, pasi 71 për

qind e të rinjve nuk janë duhanpirës. Nëntëmbëdhjetë për

qind e meshkujve janë duhanpirës të rregullt, dhe vetëm

shtatë për qind e femrave konsumojnë duhan rregullisht. Të

rinjtë nga familje në një gjendje më të mirë ekonomike janë

më shumë të prirë për të pirë duhan.

— Edhe konsumimi i alkoolit nuk ka ndryshuar në gjashtë vitet e

fundit, pasi sipas rezultateve të sondazhit, përsëri 73 për qind e

të rinjve në Kosovë nuk konsumojnë alkool. Të rinjtë në zonat

urbane janë më shumë të prirur për të konsumuar alkool. Të

rinjtë që marrin pjesë më shpesh në shërbimet fetare priren të

refuzojnë alkoolin, megjithëse kjo nuk vlen për duhanpirjen.

— 46 për qind e të rinjve në Kosovë pohojnë se nuk kanë kryer

marrëdhënie seksuale. Nga ana tjetër, 19 për qind e tyre nuk

u përgjigjën apo nuk ndiheshin rehat për t’u përgjigjur.

— Kontraceptivët përdoren nga 40 për qind e të rinjve që kanë

pasur eksperienca seksuale. Ka një lidhje statistikisht të rëndë-

sishme të lartë ndërmjet përdorimit të kontraceptivëve dhe të

rinjve që konsumojnë alkool, që janë pjesë e familjeve në

gjendje më të mirë ekonomike, dhe që kanë përfunduar nive-

le të larta arsimi.

Sondazhi prezanton një listë aktivitetesh për të anketuarit dhe ata

përgjigjen duke treguar sa shpesh i kryejnë ato. Është e qartë se

‘kalimi i kohës me familjen’ është aktiviteti më i përmendur (70 për

qind shumë shpesh dhe 23 për qind shpesh). Lidhja me familjen

do të diskutohet më hollësisht në vijim të studimit. Megjithëse

koha e lirë supozohet që t’i largojë nga detyrimet e përditshme të

shkollës, punës apo familjes, të rinjtë kosovarë e konsiderojnë fa-

miljen si një mënyrë shumë të rëndësishme për të shpenzuar

MËNYRA E JETESËS DHE KOHA E LIRË

22 STUDIMI PËR RININË – KOSOVË 2018/2019

DIAGRAMI 5.1: Aktivitetet e kohës së lirë

Shumë shpeh

Shpeh

Kaloj kohë me familjen

Dëgjoj muzikë

Shikoj filma

Dal me miq

Asgjë / rri / qetësohem

Lexoj libra

Lutem / i lutem zotit

Kaloj kohë në lokale / kafene / klube

Kaloj kohën duke blerë

Bëj aktivitete sportiv

Luaj video lojëra

Bëj diçka kreative

Lexoj gazeta / revista

Lexoj mbi natyrën shpirtërore dhe rritjen personale

Kryej punë vullnetare në projekte sociale

Kaloj kohë në qendra rinore

Meditoj, praktikoj Yoga ose diçka të ngjashme

Shkoj jashtë shtetit

0 % 10 % 20 % 30 % 40 % 50 % 60 % 70 % 80 % 90 % 100 %

23MËNYRA E JETESËS DHE KOHA E LIRË

kohën e lirë. ‘Dëgjimi i muzikës’, ‘shikimi i filmave’ dhe ‘dalja me

miqtë’ janë ndër aktivitetet më të shpeshta që bëjnë të rinjtë në

Kosovë. ‘Falja’ duket se luan një rol të rëndësishëm në jetën e

përditshme të të rinjve (18 për qind ‘shumë shpesh’ dhe 18 për

qind ‘shpesh’). Nga ana tjetër, të rinjtë në Kosovë duket se nuk

janë të përfshirë në aktivitete në kuadër të vullnetarizmit si ‘sh-

penzimi i kohës në qendrat e rinisë’ apo duke u bërë pjesë e pu-

nëve të përbashkëta si ‘bërja e diçkaje kreative’ apo pjesëmarrja

në sporte. Kur krahasojmë rezultate gjinore, sondazhi paraqet

diferencë të madhe të disa aktiviteteve për të cilat të anketuarat

femra kalojnë më pak kohë se meshkujt. Kjo tendencë është pa-

raqitur në shumë gjetje të këtij studimi. Femrat priren të ‘lexojnë

libra’ më shumë se meshkujt, por ‘dalin me miqtë’, ‘kalojnë kohë

në bare, kafe, klube’, ‘aktivitete sportive’ dhe ‘luajnë video games’

më pak. Për më tepër, të dhënat tregojnë se nuk ka ndryshime të

konsiderueshme në lidhje me urbanizimin (zona urbane kundrejt

rurale), duke përjashtuar aktivitetin ‘dalje me miqtë’.

Nga ana tjetër, 23 për qind e të rinjve nuk kanë lexuar kurrë libra.

Për më tepër, më shumë se 70 për qind e të rinjve nuk kanë qenë

kurrë vullnetarë në projekte apo iniciativa shoqërore. Në të njëj-

tën kohë, pothuajse 70 për qind e të rinjve nuk kanë qenë kurrë

jashtë. “Të dalurit jashtë shtetit” është ndikuar nga regjimi i vizave

për Kosovën, pasi shumica e të rinjve nuk kanë qenë kurrë në

vende të Bashkimit Evropian.

Tabela e lidhjes ndërmjet aktiviteteve më të rëndësishme tre-

gon kombinime të ndryshme. Të rinjtë që pëlqejnë të kalojnë

kohë me familjen janë më të prirë për të kryer aktivitete pasive

si dëgjimi i muzikës apo shikimi i filmave, por janë më pak të

prirë të bëjnë aktiviteteve sportive, argëtimi apo vullnetarizmi.

Të rinjtë që pëlqejnë të dalin me miqtë kanë lidhje më të mëdha

me aktivitete të tjera, veçanërisht me kalimin e kohës në bare

dhe aktivitete sportive.

TABELA 3: Lidhja ndërmjet aktiviteteve të kohës së lirë

rho e Spearmanit Dëgjimi i muzikës

Shikimi i filmave

Aktivitete sportive

Aktivitete kreative

Punë vullnetare

Kalimi i kohës në bare

Kalimi i kohës me familje .190** .210** –.096** –.071* –.190**

Dëgjimi i muzikës .212** .079** .086** .209**

Shikimi i filmave .130**

Dalja me miq .315** .133** .293** .140** .604**

Asgjë/dalja me miq .064* .097** .249**

Leximi i librave .067* .081** .301** .130**

Rreth 44 për qind e të rinjve kosovarë shpesh rrinë dhe nuk bëjnë

asgjë, 22 për qind e bëjnë shpesh dhe 20 për qind e bëjnë shumë

shpesh. Kjo është më e mundshme tek të anketuarit e rinj.

Dalja dhe mosbërja e asnjë gjëje ishte çështja kryesore e dis-

kutimeve të fokus grupit. Pjesëmarrësit i përshkruan të rinjtë si të

paangazhuar dhe me një mungesë perspektive. Ata kalonin kohë

në kafe dhe bare për të krijuar kontakte dhe lidhje të reja për

mundësi punësimi. “Unë mendoj se tipari kryesor i rinisë kosova-

re është koha e kaluar në kafe dhe bare. Mbase nuk kemi aktivi-

tete të tjera që të jemi të zënë.” (Prizren, Meshkuj, 29 vjeç)

Në përgjithësi, të anketuarit që shikojnë televizor thanë se

harxhojnë mesatarisht 2.2 orë në ditë duke parë televizor. Të an-

ketuarat femra harxhojnë pak më shumë kohë sesa meshkujt,

veçanërisht në zonat rurale. Rreth 5 për qind e të anketuarve de-

klaruan se shikojnë TV 4 – 6 orë në ditë.

Gjetjet tregojnë se shumica (56 për qind ) e të rinjve në Kosovë

kanë qasje në internet “praktikisht gjatë gjithë kohës” në çdo

mënyrë (Wi-Fi, smart phone, publik, PC dhe/ose mënyra të tjera).

Ndërsa rreth 40 për qind e të anketuarve thonë se kanë qasje në

internet ‘çdo ditë apo pothuajse çdo ditë’. Ky rezultat sugjeron se

të rinjtë kanë qasje në internet të paktën çdo ditë. Ka disa ndrys-

hime të vogla kur i referohemi rezultateve të urbanizmit dhe gji-

nore, si femrat (veçanërisht në zonat rurale) kanë më pak qasje në

internet krahasuar me meshkujt (Spearman’s rho=.085, p=0.005).

Të rinjtë pjesë e familjeve në gjendje më të mirë ekonomike (Spe-

arman’s rho=.105, p<0.001) dhe prindërit me një nivel më të lartë

arsimimi education (Spearman’s rho=.116, p<0.001) zakonisht e

përdorin internetin në mënyrë më intensive.

Të dhënat e sondazhit tregojnë se arsyet kryesore të përdorimit

të shpeshtë të internetit, që do të thotë të paktën një herë në javë,

janë të lidhura me komunikimin dhe mbajtjen në kontakt me të

afërmit dhe miqtë. Rreth gjysma e të anketuarve (51 për qind )

deklaruan se e përdorin më shpesh internetin për qëllime profesi-

onale si pune apo shkolle, rreth 43 për qind e të rinjve në Kosovë

e përdorin shpesh internetin për t’u përditësuar apo informuar.

Nga ana tjetër, përdorimi i internetit për online banking apo bler-

je online është në nivele të ulëta.

Diskutimet në grupet e fokusit e konsideronin smartphone si

të abuzuar dhe që pengon komunikimin në jetën reale. Pjesëmarrë-

sit mendojnë se interneti është duke u përdorur shumë për rrjetet

sociale. Nga ana tjetër një pjesë e të rinjve kanë aftësi të mira të

IT-së dhe një numër i madh i tyre janë duke u punësuar nga

24 STUDIMI PËR RININË – KOSOVË 2018/2019

kompanitë e huaja për të punuar online apo për të qenë të vetë-

punësuar. Programimi është bërë një fushë prestigjioze dhe një

profesion i përhapur në mesin e të rinjve.

Është veçanërisht e rëndësishme për të theksuar se koha e lirë

shpesh shoqërohet me sjellje të rrezikshme, si konsumimi i alkoo-

lit, sjellje seksuale të rrezikshme dhe të tjera si këto. Sjelljet e rre-

zikshme të të rinjve shpesh rezultojnë si seri e shkaqeve dhe situ-

atave që të rinjtë kanë brenda apo jashtë familjes së tyre, duke

përfshirë faktorë të ndryshëm socialë, ekonomikë e të tjerë.

TË QENIT I KËNAQUR ME PAMJEN E JASHTME

“Dukja bukur” nuk është më prioritet kryesor për të rinjtë në Ko-

sovë, pasi vetëm 52 për qind e tyre e konsiderojnë si “shumë të

rëndësishëm”. Megjithatë, duket se shumica e të rinjve kanë një

imazh pozitiv për veten, pasi 73 për qind e tyre ishin të kënaqur

me paraqitjen e tyre, ose më saktë, 38 për qind mendojnë se janë

shumë të kënaqur se si duken; 35 për qind janë të kënaqur, 13 për

qind janë mesatarisht të kënaqur dhe vetëm 10 për qind janë të

pakënaqur apo shumë të pakënaqur me pamjen e tyre.

Parametrat e kënaqësisë me pamjen nuk ndikohen nga mos-

ha, vendi, arsimimi. I vetmi ndryshim statistikisht i rëndësishëm

lidhet me gjininë, pasi meshkujt duken pak më të kënaqur se vaj-

zat (Spearman’s rho=.060, p=0.048).

DIAGRAMI 5.3: Arsyet kryesore për përdorimin e internetit

Komunikoj me miq / të afërm

Përdor rrjetet sociale

Shkarkoj ose dëgjoj muzikë

Për shkollë, edukim / arsimim ose punë

Lexoj lajmet online / marr infomacion

Për të ndarë foto, video ose muzikë

Shkarkoj video ose shoh filma

E-mail

Për të luajtur

Vlerësoj produkte ose shërbime

Për të bërë blerje online

Për të bërë veprime bankare online

0 % 10 % 20 % 30 % 40 % 50 % 60 % 70 % 80 % 90 % 100 %

DIAGRAMI 5.4: Kënaqësia me pamjen fizike

Shumë i kënaqur

I kënaqur

Deri diku i kënaqur

I pakënaqur

Shumë i pakënaqur

0 % 10 % 20 % 30 % 40 %

DIAGRAMI 5.2: Qasja në internet

Praktikisht tërë kohën

Çdo ditë ose gati çdo ditë

Të paktën një herë në javë

Më pak se një herë në javë

Asnjëherë

Nuk e di

GJITHSEJ

RAJONI Urban

Rural

GJINIA Femër

Meshkuj

25MËNYRA E JETESËS DHE KOHA E LIRË

SJELLJET E RREZIKSHME

Sipas rezultateve të anketës, 71 për qind e të rinjve nuk pinë du-

han dhe ky rezultat është identik me të njëjtën anketë të vitit

2012. Nëntëmbëdhjetë për qind e meshkujve duket se janë du-

hanpirës të rregullt, ndërsa vetëm shtatë për qind e vajzave pinë

rregullisht duhan. Duhanpirja rregullisht mbizotëron midis të rinj-

ve të moshave 24 – 29 vjeç, dhe përqindja e jo-duhanpirësve

zvogëlohet me rritjen e moshës, megjithëse përqindja e atyre që

pinë duhan me raste është e njëjtë ndërmjet grupmoshave të

ndryshme të të rinjve (9 – 11 për qind ).

Zakonet e duhanpirjes janë të lidhura me rezultatet e indeksit

të pasurisë, pasi të rinjtë që i përkasin familjeve në gjendje më të

mirë ekonomike, kanë prirje më të forta për të pirë duhan (Spear-

man’s rho=.084, p=0.006). Serbët e Kosovës duken se janë më

shumë duhanpirës se shqiptarët e Kosovës. (Spearman’s rho=.226,

p<0.001).

Pjesëmarrësit në fokus grupe pohuan se duhanpirja është ndi-

kuar nga shokët dhe këngëtarë të famshëm. Blerja e cigareve është

shumë e thjeshtë pasi sh*ten në çdo dyqan afër shkollave me një

çmim nga 0,10 – 0,20 Euro dhe limiti moshës nuk respektohet. “Ata

mund të blejnë cigare aq lehtësisht sa mund të blihet bukë” (Pri-

shtinë, Meshkuj, 28 vjeç). Arsyeja më e përhapur e duhanpirjes

është “të qenurit i përfshirë” dhe “thyerja e rregullave”.

Në bazë të rezultateve të anketimit, 73 për qind e të rinjve nuk

konsumojnë alkool dhe rezultatet nuk kanë ndryshuar në gjashtë

vitet e fundit. Pesë për qind e të rinjve raportojnë konsumimin e

alkoolit të paktën disa herë në javë. Përgjithësisht, konsumimi i

alkoolit është i përhapur në 25 për qind të të rinjve, duke përfshi-

rë ata që pinë rregullisht dhe ata që janë konsumues të rrallë.

2012

DIAGRAMI 5.5: A pini duhan?

Jo, dhe nuk kam pirë as më parë

E kam lënë

Nganjëherë

Po, rregullisht, çdo ditë

Pa përgjigje

63 4 9 22 2

369 11 13 2

MOSHA 24 – 29 vjec (N=235)

18 – 23 vjec (N=371)

14 – 17 vjec (N=394)

GJINIA Meshkuj (N=413)

Femra (N=587)

83 3 9 2 3

60 4 13 19

83 3

76 1

DIAGRAMI 5.6: A pini alkool? (N=1.000)

2018

Po, disa herë në javë: 4 %

Po, rregullisht çdo ditë: 1 %

Pa përgjigje: 2 %

Jo, kurrë: 73 %

Rrallë: 15 %

Vetëm në fundjavë: 5 %

Po, disa herë në javë: 5 %

Po, rregullisht cdo ditë: 1 %

Pa përgjigje: 1 %

Jo, kurrë: 73 %

Rallë: 15 %

Vetëm në fundjavë: 5 %

26 STUDIMI PËR RININË – KOSOVË 2018/2019

Konsumimi është 33 për qind për meshkujt dhe vetëm 16 për qind

për femrat.

Nuk është për t’u habitur që konsumimi i alkoolit gjatë javës

rritet me moshën nga 5 deri 17 për qind. Duhanpirja dhe konsumi-

mi i alkoolit në rini është shumë i ndërlidhur (Spearman’s rho=.440,

p<0.001). Për më tepër, konsumimi i alkoolit lidhet me indeksin e

pasurisë, pasi të rinjtë që i përkasin familjeve në një gjendje të mirë

ekonomike priren më tepër për të konsumuar alkool (Spearman’s

rho=.241, p<0.001). Siç pritej, të rinjtë në zonat urbane kanë një

prirje më të fortë për të pirë, krahasuar me grupin e tyre të bash-

këmoshatarëve ruralë (Spearman’s rho=–.062, p=0.041). Për më

tepër, të rinjtë që marrin pjesë më shpesh në shërbime fetare, janë

më të prirë të refuzojnë konsumimin e alkoolit (Spearman’s rho=–

.140, p<0.001).

Në bazë të gjetjeve sasiore, konsumimi i alkoolit është i pa-

pranueshëm për 60 për qind të të anketuarve. Për më tepër,

pranimi pjesërisht i përdorimit të alkoolit është statistikisht i lid-

hur me gjininë, rezidencën, moshën dhe indeksin e pasurisë së

të anketuarve. Profili i të rinjve që konsiderojnë alkoolin më të

pranueshëm është meshkuj (Spearman’s rho=.127, p<0.001), që

jeton në zona urbane (Spearman’s rho=–.120, p<0.001), me ar-

sim të lartë (Spearman’s rho=–.120, p<0.001), dhe duke pasur

një rezultat të mirë të indeksit të pasurisë (Spearman’s rho=.238,

p<0.001).

Diskutimet në fokus grupe treguan një histori tjetër. Disa nga

pjesëmarrësit në fokus grupe deklaruan se disa nga shokët e

tyre kanë filluar të konsumojnë drogë që nga mosha 15 vjeçare.

Shumica ndikohen në rrjetet sociale, internet dhe artistët reperë

që e promovojnë. Arsye të tjera të rëndësishme janë të qenit

“IN” dhe kurioziteti. Pjesëmarrësit pohojnë se ekziston një per-

ceptim se nëse dikush nuk e përdorë, ai/ajo të paktën e ka pro-

vuar njëherë. “Një shoqja ime pi ndonjëherë marijuanë. Ajo u

çudit kur i thashë që nuk e kam provuar asnjëherë. Vazhdonte

të thoshte se është e pamundur, të gjithë po e provojnë dhe

është normale. Ajo nuk beson se mund të bëhet e varur.” (Po-

dujevë, femër, 25 vjeç).

Ndërsa kur cigarja filloi të mos ishte më në “modë”, të rinjtë

filluan të përdorin drogë. “Ata ishin të vetëdijshëm se është shumë

e lehtë për ta blerë. Nuk është shumë e shtrenjtë, nuk e konsu-

mojnë shpesh kështu që mbledhin paratë për ta blerë dhe pirë

së bashku. Mendojnë se nuk krijon varësi” (Prishtinë, Meshkuj,

23 vjeç).

“Më kujtohet kur motra ime ishte në shkollë të mesme dhe unë

isha e vogël, dëgjuam një rast të një shokut të saj që përdorte

drogë. Ishte një problem i madh në atë kohë. Tani, kur jam në

shkollë të mesme dhe tregoj histori për pothuajse të gjithë

shokët që përdorin drogë, është bërë bisedë normale dhe asnjë

nuk çuditet. Po bëhet e pranueshme në shoqëri” (Mitrovicë,

femër, 18 vjeçare).

JETA SEKSUALE

Lidhur me sjelljen seksuale të të rinjve, 19 për qind e tyre nuk u

përgjigjën ose nuk u ndjenë rehat për t’u përgjigjur. Kjo shifër

është akoma më e ulët sesa në të njëjtat studime që janë orga-

nizuar në Bosnje Hercegovinë (48.8 për qind ) dhe Maqedoni (37

për qind ). Nga ana tjetër, vetëm 46.2 për qind e të rinjve konfir-

mojnë se nuk kanë kryer marrëdhënie seksuale.

Natyrisht, personat 25 – 29 vjeç kanë më shumë përvojë sek-

suale, krahasuar me të rinjtë në vitet e adoleshencës. Përvoja sek-

suale është më mbizotëruese tek meshkujt sesa femrat (Spearman’s

rho=.347, p<0.001). Për më tepër, aktiviteti seksual lidhet me re-

zultatin e indeksit të pasurisë, pasi rinia që i korrespondon fami-

ljeve në një gjendje më të mirë ekonomike priren të deklarojnë më

shumë për një sjellje të tillë (Spearman’s rho=.207, p<0.001).

Kontraceptivët përdoren nga 40 për qind e të rinjve që kanë

pasur eksperienca seksuale. Katër për qind e të rinjve nuk janë të

informuar mbi këto çështje. Ekziston një lidhje statistikisht shumë

e rëndësishme ndërmjet atyre që pinë alkool dhe të rinjve që për-

dorin kontraceptivë (Spearman’s rho=.355, p<0.001). Për më tepër.

ata që janë në rezultatin e indeksit e pasurisë si “të pasur” dhe

kanë përfunduar nivele të larta të arsimit janë më të prirur për të

përdorur kontraceptivë (Spearman’s rho=.239, p<0.001, Spear-

man’s rho=.274, p<0.001). Meshkujt janë të mësuar me kontra-

ceptivët (Spearman’s rho=.196, p<0.001), ndërsa rezidenca urba-

ne apo rurale nuk jep ndonjë dallim statistikor lidhur me këtë.

Për sa i përket sjelljeve të të anketuarve lidhur me dëshirat

seksuale, duhet të përmendet se virgjëria është çështje dinjiteti për

të dy gjinitë; kjo është çfarë besojnë 37 për qind të të anketuarve.

23 për qind theksojnë se është çështje dinjiteti, sidomos për vajzat.

Nga ana tjetër, rreth një e katërta e të rinjve nuk u përgjigjën

apo nuk dinin si t’i përgjigjeshin kësaj pyetje. Nuk ka ndonjë ndrys-

him të rëndësishëm statistikor ndërmjet femrave dhe meshkujve,

ndërsa të rinjtë në zonat rurale janë më konservatorë për virgjërinë

(Spearman’s rho=–.070, p=0.048). Për më tepër, të rinjtë që marrin

pjesë shpesh në shërbime fetare janë më të prirur të mendojnë

për moskryerje të marrëdhënieve seksuale përpara martesës (Spe-

arman’s rho=–.128, p<0.001).

DIAGRAMI 5.7: Niveli i pranimit të pirjes së alkoolit

I papranueshëm

Pjesërisht / merastei pranueshëm

I pranueshëm

Nuk e di / Pa përgjigje

0 % 10 % 20 % 30 % 40 % 50 % 60 %

27MËNYRA E JETESËS DHE KOHA E LIRË

DISKUTIM

Shumica e të rinjve në Kosovë jetojnë me prindërit e tyre dhe

ndonjëherë edhe me gjyshërit, duke qenë në një mbikëqyrje të

vazhdueshme dhe varësi financiare. Si rezultat, ata kanë

zgjedhje të kufizuara në aspekte të kohës së lirë dhe mënyrës së

jetesës, dhe është i habitshëm fakti që më shumë se 80 për qind

e të rinjve duan të kalojnë kohën e lirë me familjet e tyre. Shumi-

ca e të rinjve janë ende në shkollë, disa prej tyre nuk janë në

shkollë dhe janë të papunë, kështu që nuk mund ta shmangin

kalimin e kohës me familjet e tyre, kështu që ata të cilët kanë

dhënë këtë përgjigje e kalojnë kohën në mënyrë pasive dhe

kanë rrjet të ngushtë shoqëror.

Dallimet ndërmjet të rinjve urbanë dhe ruralë janë më të mëdha

në kontekstin e kohës së lirë dhe mënyrës së jetesës. Të rinjtë në

zonat rurale nuk mund ta shmangin kalimin e kohës në mënyrë

më pasive, për shkak të mungesës së vendeve të argëtimit apo

institucioneve kulturore/sportive. Nga ana tjetër, konsumimi i al-

koolit dhe duhanit është më i përhapur në zonat urbane.

Gjysma e të rinjve në Kosovë nuk kryejnë aktivitet seksual,

megjithëse aktiviteti rritet proporcionalisht me moshën. Për-

gjegjësia për përdorimin e kontraceptivëve është më e lartë tek

djemtë. Virgjëria është shumë e rëndësishme, veçanërisht për fak-

tin se një e katërta e të rinjve mendojnë se është virtyt dhe duhet

të ndiqet nga vajzat.

DIAGRAMI 5.8: Përvoja seksuale

GJITHSEJ (N=1000)

Nuk kam pasur ende marrëdhënie seksuale

Kam pasur marrëdhënie seksuale vetëm me një partner

Kam pasur marrëdhënie seksuale me më tepër se një partner

Nuk ndjehem rehat t‘i përgjigjem kësaj pyetjeje

Nuk e di / Pa përgjigje 13,1

5,9

22,2

12,7

46,2

0 % 10 % 20 % 30 % 40 % 50 % 60 % 70 % 80 % 90 % 100 %

37 23 5 7 9 19

37 14812822

DIAGRAMI 5.10: Mendimi për virgjërinë deri në martesë

Vlerë / virtyt për të dyja gjinitë

Vlerë / virtyt për vajzat

Barrë e panevojshme psikologjike / barrë për të rinjtë

Koncept jashtë mode

Nuk e di

Pa përgjigje

GJITHSEJ (N=1.000)

RAJONI Rural (N=610)

Urban (N=390)

GJINIA Meshkuj (N=413)

Femra (N=587)

41 21 7 9 6 16

18119624

23 6 9 8 17

29 21 17 284

DIAGRAMI 5.9: Sjellja ndaj përdorimit të kontraceptivëve

Nuk jam i informuar për këto gjëra/nuk e di se çfarë janë

Jo, kurrë

Po, ndonjëherë

Po, rregullisht

Nuk e di

Pa përgjigje

5 30 21 19 25

GJITHSEJ (N=435)

RAJONI Rural (N=273)

Urban (N=162)

GJINIA Meshkuj (N=240)

Femra (N=195)

222322

101941

4 29 21 18

FAMILJA DHE SHOQËRIA

Në shoqërinë kosovare, familja konsiderohet tradicionalisht si një

nga vlerat më të rëndësishme. Kjo është e dallueshme në gjetjet

e pjesëve të mëparshme, lidhur me rëndësinë e familjes në disa

aspekte. Familja në Kosovë është ende e fortë nuk ka pësuar tran-

sformime si në vendet e tjera. Kosova është një fortesë e pastër e

familjes, ku përparësia e interesave familjare është shumë më e

rëndësishme se interesat individuale. Mosha e martesës është

akoma e ulët, numri i fëmijëve të dëshiruar është ende i lartë dhe

zakoni i të jetuarit me prindërit është ende i lartë dhe pak të rinj

jetojnë larg prindërve të tyre.

GJETJET KRYESORE

— Të rinjtë kosovarë jetojnë në familje shumë të mëdha. Numri

mesatar i anëtarëve të familjes te të anketuarit është 5.7

anëtarë. Familjet e mëdha priren të jenë më të varfra sesa

familjet më të vogla, me një nivel më të ulët arsimimi për të

rinjtë. Për më tepër, sa më i lartë të jetë niveli i arsimit të

nënës së të anketuarve, aq më të vogla janë familjet.

— Shumica e të rinjve (80 për qind) jetojnë akoma me anëtarët

e afërt të familjes dhe një tjetër 8 për qind jetojnë në apar-

tamente/shtëpi të trashëguara të blera nga prindërit e tyre.

Nga ata të cilët jetojnë me prindërit, rreth 83 për qind e të

rinjve të moshave 24 – 29 vjeç preferojnë të jetojnë me

prindërit pasi është zgjidhja më e thjeshtë dhe e rehatshme.

— Pothuajse të gjithë të rinjtë e pyetur (98 për qind) thanë se

kishin një marrëdhënie të mirë me prindërit, ku dy të tretat

thanë se ishin në një marrëdhënie shumë të mirë dhe një e

treta kanë marrëdhënie të mira përkundër disa dallimeve

në opinione. Kjo konfirmon një pozicion shumë të qën-

drueshëm të familjes në listën e vlerave të të rinjve në

Kosovë.

— Një e katërta e të rinjve do t’i rriste ndryshe fëmijët e tyre në

krahasim me prindërit e tyre. Nga ana tjetër, vetëm 30 për

qind e tyre do t’i rrisnin fëmijët në të njëjtën mënyrë. Të rinjtë

që jetojnë në familje me kushte më të mira ekonomike dhe që

kanë nënë me nivel më të lartë arsimimi kanë më shumë

mundësi për t’i rritur fëmijët e tyre në të njëjtën mënyrë.

— Babai dhe nëna kanë një ndikim shumë të fortë në vendimet

e rëndësishme të të rinjve në Kosovë. Pothuajse 60 për qind

e të rinjve marrin vendimet e rëndësishme me prindërit e tyre.

Meshkujt kanë një tendencë më të madhe për t’i marr vendi-

met vet, së bashku me të rinjtë e edukuar.

— Ka një rritje të rëndësishme në moshën e preferuar për mar-

tesë për meshkujt, nga meshkujt dhe femrat, nga 26 në 29

vjeç. Për më tepër, të rinjtë preferojnë të kenë fëmijën e tyre

të parë mesatarisht pas moshës 25 vjeç.

— 54 për qind e të rinjve në Kosovë planifikojnë të kenë tre ose

më shumë fëmijë. Nga ana tjetër, vetëm 1 për qind e numrit

të të rinjve në Kosovë duan vetëm një fëmijë. Grupi më i ri në

Kosovë në përgjithësi do një numër më të ulët të fëmijëve,

ndërsa ata që janë pjesë e familjeve me gjendje më të mirë

ekonomike duan një numër më të madh të fëmijëve.

— Faktorët me të rëndësishëm që ndikojnë në zgjedhjen e bash-

këshortit/bashkëshortes janë personaliteti, miratimi i familjes

dhe besimi fetar. Miratimi i familjes në zgjedhjen e partnerit

është shumë i rëndësishëm për femrat dhe për ata të cilët je-

tojnë në familje që kanë një gjendje të mirë ekonomike.

Të rinjtë kosovarë jetojnë në familje shumë të mëdha. Numri me-

satar i pjesëtarëve të familjes në familjet e të anketuarve është

5.7 pjesëtarë. Këto familje të mëdha janë përbërësi kryesor në

transmetimin e vlerave të familjes nga brezat e vjetër në ato të

rinj. Shpërndarja e anëtarëve të familjes në zonat rurale dhe urba-

ne është shumë e ngjashme, me më shumë se një të katërtën e të

30 STUDIMI PËR RININË – KOSOVË 2018/2019

rinjve që jetojnë në familje me 7 apo më shumë anëtarë. Ka

vetëm disa familje më të vogla në zonat urbane, ku 13 për qind

e të gjithë familjeve urbane të të rinjve kanë 2 – 3 anëtarë, kra-

hasuar me 11 për qind të familjeve rurale. Në tërë mostrën nuk

ka familje me një person. Zakonisht familjet konsistojnë nga tre

breza, pasi në përgjithësi gjyshërit jetojnë me prindërit dhe

fëmijët, duke ndarë përgjegjësinë e rritjes së fëmijëve. Për më

tepër, familjet e mëdha janë të lidhura statistikisht me rezultatin,

indeksin e pasurisë, gjuhën, arsimimin e të anketuarve dhe arsi-

mimin e nënës së të anketuarit. Familjet më të mëdha priren të

jenë më të varfra sesa familjet më të vogla në indeksin e pasuri-

së (Spearman’s rho=–.153, p<0.001). Familjet që flasin shqip

janë më të mëdha në numër. Sa më i lartë të jetë niveli i arsimit

të të anketuarit (Spearman’s rho=–.142, p<0.001) dhe nënës së

të anketuarit (Spearman’s rho=–.112, p<0.001), aq më e vogël

është familja. Për më tepër, të rinjtë që jetojnë në familje më të

mëdha, planifikojnë të kenë fëmijë në moshë më të re (Spear-

man’s rho=–.84, p<0.001).

MARRËDHËNIET ME PRINDËRIT

Roli i prindërve është shumë i rëndësishëm për të rinjtë në Kosovë.

Shumica, prej 81 për qind të të anketuarve kanë jetuar me prin-

dërit në vitin e fundit dhe 8 për qind janë duke jetuar në aparta-

mente/shtëpi të trashëguar apo apartamente/shtëpi të blerë nga

prindërit e tyre. Edhe të rinjtë të moshës 24 – 29 vjeç në 63 për

qind të rasteve jetojnë në shtëpinë e prindërve, që tregon se pro-

cesi i të jetuarit vetëm në përgjithësi merr shumë kohë. Vetëm

14 për qind do të dëshironin të jetonin vetëm por pengohen nga

rrethanat financiare.

Marrëdhënia me prindërit mbetet shumë e fortë dhe ka qën-

druar e njëjtë për të paktën gjashtë vitet e fundit, krahasuar me 2012

(W1 në grafik). 98 për qind e të rinjve në Kosovë konfirmojnë se në

përgjithësi kanë një marrëdhënie të mirë me prindërit, duke përfs-

hirë 35 për qind që pranojnë se kanë dallime në opinione. Kjo

konfirmon një pozicion shumë të qëndrueshëm të familjes në listën

e vlerave të të rinjve në Kosovë. Vetëm 1 për qind e të rinjve shpre-

hen se kanë një marrëdhënie konfliktuale me prindërit e tyre. Ka

Urban

Rural

DIAGRAMI 6.1: Sa persona jetoni në familjen tuaj, përfshirë juve?

2 3 4 5 6 7 8+

Në shtëpinë e prindërve

Në apartamentin/shtëpinë e trashëguar

Në apartamentin/shtëpinë që më kanë blerë prindërit

Në apartamentin/shtëpinë që e kam blerë vetë ose me partnerin

Në apartament/shtëpi me qira që e paguaj vet

Në apartament/shtëpi me qira që ma paguan dikush tjetër

Në konvikt

Tjetër

Nuk e di

Pa përgjigje

DIAGRAMI 6.2: Mënyra e banimit të të rinjve në Kosovë

93 4

5 3

9 15 6

GJITHSEJ (N=1.000)

GJINIA Meshkuj (N=413)

Femra (N=587)

MOSHA 24 – 29 (N=235)

18 – 23 (N=371)

14 – 17 (N=394)

81 6 6 3

71 6 12 6

31FAMILJA DHE SHOQËRIA

shumë pak tregues që tregojnë një rëndësi statistikore me këtë

aspekt, ndërsa gjinia, mosha dhe niveli arsimor nuk ndikojnë në këtë

marrëdhënie. Të rinjtë që jetojnë në zona rurale priren të jenë në

një marrëdhënie konfliktuale në familjet e tyre (Spearman’s rho=–

.180, p<0.001). Për më tepër, ata që nuk janë të kënaqur në përgji-

thësi me jetën e tyre, priren të kenë një marrëdhënie konfliktuale

me prindërit e tyre (Spearman’s rho=–.172, p<0.001), duke sugje-

ruar se të rinjtë kanë një qasje më individuale.

Megjithëse duket se të rinjtë shkojnë shumë mirë me prindërit,

vetëm 30 për qind e tyre do t’i rrisnin fëmijët në të njëjtën

mënyrë, dhe 41 për qind do t’i rriste fëmijët pothuajse njësoj si

prindërit e tyre. Një e katërta e të rinjve do t’i rriste fëmijët e tyre

ndryshe në krahasim me prindërit e tyre.

Ekzistojnë shumë pak tregues që tregojnë një domethënie

statistikore për këtë aspekt. Të rinjtë që jetojnë në familje në gjen-

dje të mirë ekonomike do t’i rrisnin fëmijët në të njëjtën mënyrë

(Spearman’s rho=.076, p=0.011). Pjesa e të rinjve të grupit më të

madh në moshë në këtë anketë (24 – 29 vjeç) do të përpiqeshin t’i

rrisnin fëmijët e tyre ndryshe (Spearman’s rho=–.125, p=0.011).

Nga ana tjetër, sa më i lartë të jetë niveli i arsimimit të nënës si

prind, aq më të mëdha janë shanset për të pasur një shembull të

mirë për brezin e ardhshëm (Spearman’s rho=.119, p<0.001).

SI MARRIN VENDIME TË RINJTË?

Të rinjtë u pyetën se cili nga pjesëtarët e familjes ka më shumë

ndikim në vendimet që ata marrin për gjëra të rëndësishme në

jetë, duke përfshirë veten e tyre. Të dy prindërit kishin një ndikim

shumë të madh në vendime të rëndësishme. Struktura patriarke e

familjes duket se ka një orientim drejt një parimi më kolegjial në

vendimmarrje pasi 58 për qind zgjodhën babanë, ndërsa gjysma

e të rinjve përmendin nënën.

Në varësi të gjinisë, moshës dhe vendbanimit të të anketuarve,

përgjigjja e kësaj pyetje ndryshon. Femrat kanë një ndikim më të

madh nga të dy prindërit, ndërsa meshkujt ndikohen më shumë

nga etërit (Spearman’s rho=.209, p<0.001).

Në përgjithësi, 26 për qind e të anketuarve duken se janë të

pavarur, që do të thotë se janë të lirë në procesin vendimmarrës.

Ka një ngritje të lehtë me 4 për qind krahasuar me vitin 2012. Rreth

60 për qind e të rinjve marrin vendimet e rëndësishme me prindërit.

Meshkujt kanë prirje më të madhe për t’i marrë vetë vendimet

(Spearman’s rho=.092, p=0.003), ndërsa ka një rritje të dukshme

të femrave që thonë të njëjtën gjë krahasuar 2012 me 2018 (nga

17 për qind në 23 për qind ). Të rinjtë e edukuar (Spearman’s

rho=.325, p<0.001), ata në familje me kushte më të mira ekono-

mike (Spearman’s rho=.121, p<0.001) dhe më të mëdhenjtë (Spe-

arman’s rho=.412, p<0.001), kanë norma shumë më të larta të

pavarësisë në vendimmarrje.

PLANIFIKIMI FAMILJAR

Të rinjtë e Kosovës janë shumë të vendosur dhe unanim në

mënyrën se si e parashikojnë të ardhmen e familjes së tyre, pasi

89 për qind e të anketuarve zgjodhën opsionin “martesë me

fëmijë”. Në këtë rast, si martesa zyrtare dhe fëmijët janë të rën-

dësishëm, por martesa jozyrtare me fëmijë mbështetet nga 5 për

qind e të rinjve si një plan familjar i mundshëm. Planet për një

DIAGRAMI 6.3: Cila nga deklaratat më poshtë i përshkruan më së miri marrëdhëniet tuaja me prindërit?

Ne shkojmë shumë mirë

Ne shkojmë shumë mirë dhe pse ndonjëherë kemi opinione të ndryshme

Në përgjithësi nuk shkojmë mirë, shpesh grindemi

Marrëdhënie shumë konfliktuale

Nuk e di

Pa përgjigje

63 35

31 3

Krejt ndryshe: 4%

Nuk e di / Pa përgjigje: 3 %

Njësoj: 41 %

Pothuajse njësoj: 30 %

Ndryshe: 21 %

DIAGRAMI 6.4: A do t’i rrisnit fëmijët tuaj në të njëjtën mënyrë si ju kanë rritur prindërit juve, apo dovepronit ndryshe?

32 STUDIMI PËR RININË – KOSOVË 2018/2019

familje pa fëmijë, apo beqar me ose pa fëmijë kanë një mbështe-

tje minimale të më pak se 3 për qind.

Mosha për martesëKa një rritje të rëndësishme në moshën e preferuar për martesë

për djemtë, si nga meshkujt dhe femrat, për të paktën dy vjet

krahasuar me studimin e mëparshëm të rinisë në vitin 2012.

Djemtë preferojnë një moshë më të ulët për martesë për mesh-

kujt dhe femrat. Vajzat preferojnë mesatarisht moshën 26 vjeçe

për veten e tyre dhe 29 për meshkujt.

TABELA 4: Mosha e përshtatshme për martesë

DIAGRAMI 6.5: Kush nga anëtarët e familjes suaj ose të afërmit ndikon më së shumti në vendimet tuaja të rëndësishme?

Babai

Nëna

Askush, unë vendos vetë

Bashkëshorti-ja/ partneri-ja

Vëllau

Motra

Dikush tjetër

Gjyshi

Gjyshja

Miqtë 1

0 % 10 % 20 % 30 % 40 % 50 % 60 % 70 % 80 % 90 % 100 %

DIAGRAMI 6.6: Cila nga deklaratat më poshtë e përshkruan më së miri gjendjen tuaj?

Unë marr vendime së bashku me prindërit

Unë vendos i/e pavarur

Prindërit vendosin për çdo gjë

Nuk e di

Pa përgjigje

60 26 8 4

22 6

DIAGRAMI 6.7: Planifikimi familjar

I/e martuar, me fëmijë: 88 %

I/e martuar, por pa fëmijë: 1%

Bashkëjetesë me partner/e dhe me fëmijë : 5 %

Bashkëjetesë me partner/e, por pa fëmijë: 1%

Beqar/e pa fëmijë: 2%

Prind i vetëm: 1%

Nuk e di: 1%

Pa përgjigje: 1%

Mosha e duhur për martesë për femrat

2012 2018

Meshkuj 23 25

Femra 24 26

Mosha e duhur për martesë për meshkuj

2012 2018

Meshkuj 26 28

Femra 27 29

33FAMILJA DHE SHOQËRIA

Të pyetur për moshën kur të rinjtë duan të kenë fëmijën e tyre të

parë, femrat duan të kenë fëmijën e tyre të parë mesatarisht në

moshën 25 vjeçare, ndërsa meshkujt duan të bëhen baba në

moshën 27 vjeçare.

Të rinjtë në zonat rurale (Spearman’s rho=–.093) dhe të rinjtë që

në përgjithësi janë të kënaqur me jetën e tyre (Spearman’s rho=–

.076, p=0.045) duan të kenë fëmijën e tyre të parë në një moshë

të re. Të rinjtë që vijnë nga familje në një gjendje më të mirë

ekonomike (Spearman’s rho=.164, p<0.001), dhe që kanë prindër

me nivele të larta arsimimi (Spearman’s rho=.192, p<0.001) në

përgjithësi janë duke planifikuar të kenë fëmijën e tyre të parë në

një moshë më të lartë se mesatarja.

Nga diskutimet e fokus grupeve doli fakti se perceptimi për

martesën ka ndryshuar. Disa vite më parë, mosha e duhur për t’u

martuar ishte 18 – 19 vjeç dhe tani është rreth 27. “Më përpara,

për shkak të mentalitetit, na është thënë se duhet të martohemi

të reja në moshën 18 vjeçare. Aktualisht, prindërit nuk na nxisin

të martohemi kështu që mund të presim derisa të gjejmë partne-

rin e duhur”. (Prishtinë, femër, 23 vjeç).

Megjithëse të rinjtë planifikojnë të martohen dhe të kenë fëmi-

jën e parë pas moshës 25 vjeçare, duan një numër të madh fëmi-

jësh. Rezultatet tregojnë se të rinjtë kosovarë duan familje të mëd-

ha dhe nuk duan ta ndryshojnë shumë situatën aktuale. Për më

tepër, rezultatet tregojnë disa shifra të veçanta. Vetëm një për qind

e të rinjve në Kosovë duan vetëm një fëmijë. Nga ana tjetër, 22

për qind e të rinjve nuk dinë se sa fëmijë duan të kenë, ose nuk

duan t’i përgjigjen kësaj pyetje. Pavarësisht se kanë një përqindje

më të lartë pa përgjigje nga më të rinjtë, të tjerët duket se kanë

një mendim konfuz mbi këtë çështje. Në 2012, rreth 59 për qind

e të rinjve në Kosovë planifikonin të kishin tre ose më shumë

fëmijë. Në 2018, rreth 54 për qind duan tre ose më shumë fëmijë

(grafiku përfshin edhe ata që nuk iu përgjigjën kësaj pyetje, duke

rezultuar në një shifër më të vogël prej 41 për qind ). Grupmosha

më e re (Spearman’s rho=.120, p<0.001) dhe femrat në përgjithë-

si duan një numër më të vogël fëmijësh (Spearman’s rho=.077,

p=0.024). Për më tepër, ata që janë pjesë e familjeve me gjendje

më të mirë ekonomike, në përgjithësi duan më shumë fëmijë (Spe-

arman’s rho=.090, p=0.090).

Faktorët më të rëndësishëm që kontribuojnë në zgjedhjen e

bashkëshortit/bashkëshortes në formimin e familjes janë si në vijim:

personaliteti (78 për qind ), miratimi i familjes (68 për qind), besi-

mi fetare (65 për qind), interesi i përbashkët (64 për qind) dhe

virgjëria (62 për qind). Faktorë më pak të rëndësishëm përfshijnë

pamja e jashtme (30 për qind), gjendja ekonomike (29 për qind)

dhe origjina kombëtare (28 për qind).

Të rinjtë e Kosovës konfirmojnë rolin e familjes edhe në

marrjen e vendimeve personale si martesa. Miratimi i familjes

në zgjedhjen e partnerit është i rëndësishëm në 68 për qind të

rasteve. Ka një lidhje statistikisht të rëndësishme ndërmjet

marrjes së miratimit nga familja dhe faktorëve të tjerë. Ata të

cilët do t’i rrisnin fëmijët në të njëjtën mënyrë si prindërit i rritën

ata, janë më të prirë për të marrë miratimin e familjes përpara

martesës (Spearman’s rho=.169, p<0.001). Për më tepër, femrat

janë më të varura në marrjen e miratimin nga familja krahasuar

me meshkujt (Spearman’s rho=–.153, p<0.001). Ata të cilët je-

tojnë në familje që nuk janë në gjendje të mirë ekonomike janë

më të ndikuar për të marrë miratimit e familjes përpara martesës

(Spearman’s rho=–.082, p=0.007). Sa më të rinj të jenë, aq më

shumë mendojnë se duhet të marrin miratimin nga familja për-

para se të zgjedhin bashkëshortin/bashkëshorten (Spearman’s

rho=–.120, p<0.001).

DIAGRAMI 6.8: Sa fëmijë planifikoni ose paramendoni t‘i keni?

0% 10 % 20 % 30 % 40 %

Nuk e di / Pa përgjigje

Më shumë se tre

Tre

Një

Asnjë / kurrë 0

DIAGRAMI 6.9: Faktorët më të rëndësishëm për zgjedhjen e partnerit/es

Shumë të rëndësishme

Aspak të rëndësishme

Nuk e di

Pa përgjigje

Personaliteti

Aprovimi i familjes

Feja

Interesat e përbashkëta

Virgjëria

Niveli arsimor

Dukja e jashtme

Statusi ekonomik

Origjina

7 12 78

6814113 3

9 4 10 11 65

641615

10 10 9 62

56191833

8 7 36 20 30

291629719

34 9 18 11 28

34 STUDIMI PËR RININË – KOSOVË 2018/2019

56 për qind e të rinjve në Kosovë konsiderojnë nivelin e arsimimit

si një element shumë të rëndësishëm në zgjedhjen e partnerit.

Femrat janë më të interesuara në nivelin e arsimit të partnerit

krahasuar me meshkujt (Spearman’s rho=–.113, p<0.001). Është

interesante që të rinjtë pjesë e familjeve në kushte më të mira

ekonomike janë më të prirë për të gjetur partner më një nivel më

të mirë arsimor (Spearman’s rho=0.084, p=0.005). Sa më të rinj

të jenë, aq më shumë mendojnë se niveli i arsimit ka ndikim në

vendimin e tyre për të zgjedhur një partner martese (Spearman’s

rho=–.183, p<0.001). Lidhja më e habitshme është fakti se sa më

i lartë të jetë niveli i arsimit të baballarëve, aq më i rëndësishëm

bëhet niveli i arsimimit në zgjedhjen e partnerit (Spearman’s

rho=.140, p<0.001). p<0.001).

Në zgjedhjen e partnerit, femrat priren t’i kushtojnë më shumë

vëmendje miratimit nga familja, gjendjes ekonomike dhe perso-

nalitetit, ndërsa meshkujt i kushtojnë më shumë rëndësi pamjes,

virgjërisë dhe besimit fetar.

DISKUTIM

Familja konsiderohet si vlera më e rëndësishme në Kosovë. Studi-

mi zbuloi ruajtjen e fortë të karakteristikave tradicionale të fami-

ljes kosovare, si dhe tendencat e dobëta për të modifikuar disa

aspekte specifike. Familjet kosovare janë akoma të mëdha në

numër dhe është e lehtë për të transferuar vlerat tradicionale të

familjeve nga brezi i vjetër në atë të ri. Prindërit kujdesen për

strehimin dhe çështjet ekonomike të fëmijëve. Ndonjëherë prin-

dërit i gjejnë punë të rinjve, ose ndikojnë në rezultateve e tyre në

shkollë. Të gjithë këto faktorë çojnë në një varësi të fortë të të ri-

njve në lidhje me prindërit e tyre. Nevoja për të qenë të pavarur

dhe për të jetuar veçmas rritet shumë vonë me moshën, dhe të

rinjtë janë të ngadaltë për të qenë të shqetësuar se duhet të sigu-

rojnë jetesën me shpenzimet e tyre.

Në përgjithësi, ekziston një dallim i madh gjinor në strukturën

tradicionale të familjeve kosovare. Mbikëqyrja dhe vendimmarrja

e familjes janë më të zakonshme për vajzat sesa djemtë. Sikurse u

përmend më lart, femrat janë më të varura nga marrja e miratimit

nga familja për zgjedhjen e partnerit për martesë. Zakonisht

femrat marrin vendime së bashku me prindërit e tyre, ndërsa me-

shkujt janë më të pavarur në vendimmarrje. Ndryshimi më i rën-

dësishëm në këtë aspekt është se femrat nuk nxiten për t’u mar-

tuar në një moshë të re, duke marrë më shumë kohë në zgjedhjen

e partnerit për martesë.

Për të rinjtë, hapësira themelore fillon nga familja e prindërve

dhe përfundon në familjen e tyre. Megjithëse mbikëqyrja e parë

shoqërore e të rinjve kryhet nga vet familja, të rinjtë nuk e venë

në diskutim asnjëherë familjen dhe shprehin vetëm besim në

anëtarët e familjes. Për më tepër, presin që të përfundojnë arsimi-

min dhe të gjejnë punë nëpërmjet mbështetjes familjare, dhe vet

familja shërben si zëvendësues për hapësirën sociale që të rinjtë

duhet të kenë në botën e jashtme.

Nga ana tjetër, fakti se vetëm 30 për qind e të rinjve do t’i

rrisnin fëmijët e tyre në mënyrën se si ishin rritur nga prindërit e

tyre, tregon se një pjesë e rinisë ka nisur të mendojnë përtej tra-

ditave dhe normave me të cilat janë rritur.

Në përfundim, paradigma e familjes tradicionale kosovare

është ende shumë e rëndësishme për të rinjtë. Të gjithë mekaniz-

mat joformalë shoqërorë janë ende të lidhur me traditat dhe po-

litikat e realizuara nga qeveria duhet të kenë në vëmendje individin,

në vend të familjeve. Vlerat që lidhen me zhvillimin personal, in-

dividualizmin dhe pavarësinë janë elementët kryesorë për një

shoqëri dhe ekonomi të zhvilluar, prandaj nevojitet një transmetim

i ri i këtyre vlerave të reja në mënyrë që të rinjtë e Kosovës të kenë

individualizmin e nevojshëm për të qenë ambicioz në jetë dhe për

të kërkuar suksesin jashtë familjes.

ARSIMIMI

Vitin e kaluar, Kosova shpenzoi rreth 4.3 për qind të PBB-së për

arsimin (duke përfshirë arsimin e lartë), megjithatë pothuajse 60

për qind e këtyre shpenzimeve iu kushtuan rrogave të mësuesve

në arsimin fillor. Në 2014 – 2015, pothuajse 110,000 studentë

ishin të regjistruar në institucionet e arsimit të lartë , kryesisht

në institucione publike, megjithëse rreth 35 për qind e studen-

tëve janë regjistruar në 29 institucione private të arsimit të lartë

të akredituara nga Agjensia e Akreditimit në Kosovë. Megjithë-

se Kosova nuk i është bashkuar zyrtarisht Procesit të Bolonjës,

zbatimi i saj është trendi kryesor në politikat e arsimit të lartë.

Arsimi pritet që të sigurojë shkathtësitë dhe aftësitë e nevoj-

shme për punësim, dhe arritjen e një standardi të përshtatshëm

jetese, në vend dhe jashtë vendit. Kosova ndjek trendin global të

rritjes së shpejtë të të rinjve që hyjnë në sistemin e arsimit të

lartë (GoK, 2016). Për më tepër, arsimi zë një pjesë të konsiderue-

shme në jetët e të rinjve në shoqërinë kosovare, dhe mund të

ndikojë në përmbushjen dhe zhvillimin personal dhe profesional

të tyre. Një arsye tjetër e nivelit të lartë të regjistrimit në arsim

mund të jetë një përpjekje e disa vendeve në tranzicion për të

“lehtësuar presionin e punësimit dhe ulur papunësinë e të rinjve” 1.

Kjo ndodh edhe në Kosovë, ku shumica absolute 92 për qind e

të rinjve kosovarë synojnë të ndjekin arsimin e lartë.

Sektori i arsimit nuk është i përshtatur në mënyrën e duhur

me nevojat e tregut të punës, duke rezultuar në punësim të ulët

të të diplomuarve dhe një premium të rëndësishëm të aftësive.

Shpenzimet publike në arsim mbetën të pandryshuara me 4.6 për

qind të PBB-së në 2016, që është në përgjithësi në linjë me vendet

e tjera me të ardhura mesatare me profile të ngjashëm të moshës.

Megjithatë, duke konsideruar numrin relativisht të lartë të studen-

tëve, Kosova shpenzon më pak se vendet fqinje për studentë në

arsimin fillor. Për më tepër, shpenzimet për arsimin mbizotërojnë

nga pagat. Normat e regjistrimit në kujdesin e hershëm të fëmijëve

dhe parashkollorë janë shumë të ulëta respektivisht 4,4 për qind

dhe 33,9 për qind, me poshtë se qëllimi i BE-së me 95 për qind

deri në 2020. Në kontrast ka një nivel të lartë regjistrimi në arsimin

fillor dhe sekondar, respektivisht 96 për qind dhe 88,1 për qind.

Regjistrimi në nivelin e tretë është shumë i lartë me 120,000

studentë në institucionet e arsimit të lartë publik dhe privat. Megji-

thatë rezultatet e ulëta në testin PISA dhe një nivel i lartë papu-

nësie në të diplomuarit me arsim të lartë (26,3 për qind në Q3

2017) tregojnë një cilësi të ulët të arsimit në përgjithësi dhe mos-

përputhje të tij me nevojat e tregut të punës. Duke qenë në këtë

situatë, Kosova duhet të punojë në zhvillimin e një bashkëpunimi

më të ngushtë ndërmjet sistemit arsimor dhe sektorit privat (Ko-

misioni Evropian, 2018).

GJETJET KRYESORE

— Të rinjtë kryesisht nuk janë të kënaqur me cilësinë e arsimit në

Kosovë. Vetëm 23 për qind mund të konsiderohen të kënaqur

me cilësinë e arsimit dhe kjo është një nga shifrat më të ulëta

në rajon. Për më tepër, Kosova është i vetmi vend që ka një

përkeqësim në nivelin e kënaqësisë me cilësinë e arsimit. Të

rinjtë më të rinj dhe femrat duken më të kënaqur me cilësinë

e arsimit.

— Më shumë se 56 për qind e të rinjve pranojnë se ka raste të

dhënies së ryshfetit në institucionet/universitetet në Kosovë.

Ky fenomen është më i përhapur në zonat urbane.

— Shumica e të rinjve që ndjekin shkollën në Kosovë shpenzojnë

të paktën 2 orë në ditë duke studiuar. Ka një rritje të lehtë në

numrin e nxënësve dhe studentëve që studiojnë për më tepër

se dy orë në ditë. Ka një numër të konsiderueshëm më të

madh orësh studimi për studentët në universitet në krahasim

me grupet e tjera. Kjo tregon se shkollat e mesme percepto-

hen më pak kërkuese se universitetet.

— Ka një ulje të nivelit të stresit në shkolla/universitet në vitet e

fundit. Niveli i studentëve që raportojnë se jeta në shkollë

është “e vështirë dhe stresuese” dhe “shumë e vështirë dhe

stresuese” ka rënë nga 30 për qind në 13 për qind. Nga ana

tjetër, studentët në nivelin e lartë arsimor tregojnë se kalojnë

një kohë më stresuese se hom*ologët e tyre në shkolla të mesme.

38 STUDIMI PËR RININË – KOSOVË 2018/2019

— Vetëm 28 për qind e të rinjve kanë marrë pjesë në praktika

apo stazhe, megjithëse niveli i pjesëmarrësve në praktika

është rritur ndjeshëm në universitete.

Kënaqshmëria me cilësinë e arsimit në Kosovë ka sjellë disa rezul-

tate të përziera, duke treguar një nivel të ulët të kënaqësisë me

cilësinë e arsimit.

Vetëm 23 për qind e të rinjve në Kosovë konsiderohen të

kënaqur me cilësinë e arsimit. Kjo është një nga shifrat më të ulëta

në të gjithë studimet e Rinisë në Evropën Lindore (YSEE), përveç

Maqedonisë.

Për më tepër, Kosova është i vetmi vend në rajon që ka një

përkeqësim të lehtë në të kënaqurit me cilësinë e arsimit, kraha-

suar me rezultatet e 2012 dhe 2018.

Është shumë e qartë se nëngrupi më i vjetër (24 – 29 vjeç) i të

rinjve është më shumë i pakënaqur me këtë aspekt, ndërsa se-

gmenti më i ri (14 – 17 vjeç) ka konsiderata më pozitive. Kjo kon-

firmohet edhe nga lidhjet statistikore (Spearman’s rho=–.130,

p<0.001). E njëjta ndodh me grupin e femrave të cilat janë më të

pakënaqura në 27 për qind të rasteve, ndërsa meshkujt janë të

pakënaqur në 32 për qind të rasteve.

Studentët aktualë në universitete janë qartësisht më pak të

kënaqur me sistemin e arsimit në krahasim me nxënësit e shkollës

së mesme. Nxënësit e shkollave të mesme kanë një nivel më të

lartë kënaqësie. (Spearman’s rho=–.096, p=0.013)

“BLERJA” E NOTAVE

Rinia ka perceptimin se “blerja” e provimeve është e zakonshme.

Më shumë se 56 për qind e të anketuarve pranojnë se ka raste kur

provimet blihen. Kjo është më e pranishme në zonat urbane kra-

hasuar me zonat rurale (Cramer’s V=.135). Problemi bëhet më

evident në ata që kanë përfunduar ciklin e tretë të studimeve

(studime universitare).

Maq

edon

Koso

vë

Shqi

përi

Mal

i Zi

Rum

ani

Kro

aci

Serb

Sllo

veni

Bullg

ari

Bosn

jë d

he H

erce

govi

në

60 %

50 %

40 %

30 %

20 %

10 %

0 %

3639

40 3941

4542

YSEE 2018

YSEE 2011 – 15

DIAGRAMI 7.1: Sa jeni të kënaqur në përgjithësi me cilësinë e arsimit në vendin tuaj?

Student

Jam në shkollë të mesme / profesionale

DIAGRAMI 7.2: Kënaqësia me nivelin e arsimit

0% 10 % 20 % 30 % 40 % 50 %

Shumë i kënaqur

I kënaqur

Neutral

I pakënaqur

Shumë i pakënaqur

39ARSIMIMI

Nga ana tjetër, diskutimet në fokus grupe zbuluan se ka shumë

mënyra për të kaluar një provim, nga dhënia e parave deri në ra-

stet e ndikimit nga rrethi familjar apo shoqëror. Të gjithë kanë

përjetuar këtë fenomen. “Nëse prindërit e një studenti punojnë

në fushën e mjekësisë, dhe djali apo vajza janë duke studiuar në

të njëjtën fushë, është e sigurt se do t’ i kalojnë provimet duke

përdorur ndikimin e tyre”. (Prishtinë, Meshkuj, 26 vjeç)

SA ORË NË DITË STUDIOJNË TË RINJTË?

Shumica e të rinjve në Kosovë shpenzojnë të paktën dy orë në

ditë duke studiuar. Ka një rritje të lehtë në numrin e nxënësve dhe

studentëve që studiojnë më shumë se dy orë në ditë në 2018, në

total rreth 54 për qind të numrit total të të rinjve. Lidhur me nive-

lin e arsimit, ka një numër dukshëm më të lartë të orëve të studi-

mit për studentë universiteti dhe për femra, krahasuar me grupet

hom*ologe. Orët e studimit janë të lidhura negativisht me jetën e

përditshme jo stresuese në shkolla/ universitete. Kjo do të thotë

se orët më të gjata të studimit i sjellin studentëve më shumë stres

dhe e kundërta (Spearman’s rho=–.172, p<0.001). Në të njëjtën

kohë vajzat janë më të prirura për të studiuar orë më të gjata

krahasuar me djemtë dhe koeficienti statistikor është shumë i lar-

të për këtë lidhje (Spearman’s rho=–.272, p<.001).

Nga ana tjetër, sa më i lartë të jetë niveli i studimeve (bache-

lor dhe më lart), aq më i lartë duhet të jetë numri i orëve që

studentët duhet të studiojnë. Kjo tregon se shkolla e mesme

perceptohet si më pak kërkuese se universiteti (Spearman’s

rho=.125, p=0.001)

Ka një ulje të konsiderueshme në nivelin e stresit të shkolla-

ve/universiteteve në vitet e fundit. Pjesa e studentëve që ra-

portojnë se jeta në shkollë është “e vështirë dhe stresuese” dhe

“shumë e vështirë dhe stresuese” ka rënë nga 30 për qind në

13 për qind. Studentët që kanë nota më të mira tregojnë një

nivel më të ulët stresi(Spearman’s rho=.171, p<0.001). Nga ana

tjetër, studentët në nivel më të lartë arsimi duket se kalojnë një

kohë më stresuese se hom*ologët në shkolla të mesme. (Spear-

man’s rho=–.132, p=0.001).

14 4 21 15 38 7

8 5 16 18 45 8

DIAGRAMI 7.3: A pajtoheni se ka raste kur notat dhe provimet ‚blihen‘ në institutet/universitetet në Kosovë?

GJITHSEJ (N=1.000)

MOSHA 24 – 29 (N=235)

18 – 23 (N=371)

14 – 17 (N=394)

EDUKIMI Universiteti ose më lart (N=94)

Sholla e mesme (N=464)

Deri në 8 – 9 vjet shkollim (N=439)

RAJONI Rural (N=610)

Urban (N=390)

GJINIA Meshkuj (N=413)

Femra (N=587)

12 4 21 17 39 7

5 18 15 42 8

4 16 17 39 11

4 22 16 39 7

6 18 13 48 3

5 17 15 39 11

4 20 17 40 8

4 21 15 42 5

4 19 16 40 8

Shumë

Aspak

Nuk e di

Pa pergjigje

Më shumë se 3

Nuk e di / Pa pergjigjë

0 – 1

1 – 2

2 – 3

40 %

30 %

20 %

10 %

0 %

3229

W1 (N=649) W2 (N=658) GJITHSEJ

DIAGRAMI 7.4: Sa orë në ditë mesatarisht i kaloni duke studiuar (pas orëve të mësimit / në shtëpi)?

40 STUDIMI PËR RININË – KOSOVË 2018/2019

ORIENTIMI PRAKTIK I ARSIMIMIT DHE TRANZICIONI NË TREGUN E PUNËS

Është e qartë se studentët në arsimin e lartë kanë një nivel më të

lartë pjesëmarrje në stazhe dhe praktike. Kjo lidhet më shumë me

orientimin e sistemit arsimor.

Në përgjithësi, vetëm 28 për qind e të rinjve ka marrë pjesë në

praktikë apo stazhe. Për më tepër, ne i pyetëm ata që ishin duke

studiuar (në ciklin e dytë apo të tretë) për optimizmin e tyre në

lidhje me mundësinë për të gjetur një punë pas diplomimit.

Nuk ekziston asnjë lidhje ndërmjet mundësisë së gjetjes së një

vendi pune dhe orientimit praktik të arsimimit.

Shumica e pjesëmarrësve në fokus grupe pranuan se nuk ka

lidhje ndërmjet arsimit dhe tregut të punës. Është e vështirë në

gjesh një punë në fushën e studimit. “Në universitete mësohet

vetëm teoria, por jo aftësitë praktike në të njëjtën fushë. Disa kanë

bërë praktika që i kanë gjetur vetë, por jo lidhur me fushën e

studimit” (Prishtinë, femër, 25 vjeç)

DISKUTIMI PËR ARSIMIN

Të rinjtë në Kosovë e vlerësojnë sistemin arsimor si jo të kënaqshëm,

dhe institucionet arsimore nuk po e pajisin rininë me aftësitë e

përshtatshme dhe “know-how”-un që do të përdoret në tregun

e punës. Kjo mund të jetë pjesërisht shkak i kurrikulave të vjetra

të institucioneve të arsimit të lartë që nuk lidhen me komponen-

tët praktikë të tregut të punës.

Kurrikula arsimore është një problem i madh, pasi përmbajtja

është e vjetruar dhe jo praktike. Edhe nëse do të kishte vende pune

në tregun e punës, është e vështirë të llogaritet nëse aftësitë e

ofruara në sistemin arsimor përmbushin kërkesat e tregut të punës

modern dhe institucional.

DIAGRAMI 7.5: Niveli i stresit në 2012 (vala 1) dhe 2018 (vala 2)

V1 (N=658)

V2 (N=649)

%Nuk e di / Pa pergjigjë

Shumë lehtë dhe tërësisht pa stres

Letë dhe jo veçanërisht stresuese

Vështirë dhe stresuese deri në një farë mase

Vështirë dhe stresuese

Shumë ështirë dhe stresuese

7 23 48 18 3

10 49 28 8

Nuk e di

Pa përgjigje

GJITHSEJ (N=1.000)

MOSHA 24 – 29 vjec (N=235)

18 – 23 vjec (N=371)

14 – 17 vjec (N=394)

NIVELI I Arsim i nivelit universitar ose me lart (N=94)

ARSIMIMIT I mesem (N=464)

8 – 9 vjeçar (N=439)

RAJONI Rural (N=610)

Urban (N=390)

GJINIA Meshkuj (N=413)

Femra (N=587)

72 27

83 15

29 71

73 27

84 15

75 24

65 34

72 27

70 29

71 28

DIAGRAMI 7.6: Pjesëmarrja në praktika

Papunësia e të rinjve është një problem i madh në Kosovë. Sipas

UNDP (2017), papunësia e të rinjve në Kosovë është 57,7 për qind.

Shkalla e varfërisë kombëtare shtrihet për pothuajse një të tretën e

popullsisë (29,7 për qind ). Ky problem vjen nga ndërprerjet e sh-

kaktuara nga fundi i regjimit komunist, lufta e vazhdueshme për

pavarësi dhe ekonomia që është e varur nga ndihma financiare

nga jashtë vendit. Megjithatë, Kosova është një nga kombet më të

reja në botë dhe aktualisht në një pikë kritike. Vendi paraqet po-

tencial të lartë për shkak të popullsisë së re që do të punojë dhe që

mund të zhvillojë në mënyrë të rëndësishme ekonominë dhe tre-

gun e punës nëse zhvillohen në mënyrën e duhur. (UNDP, 2017).2

Në të njëjtën kohë, shkalla e papunësisë u rrit nga 30,4 për

qind krahasuar me 27,5 për qind në 2016 dhe Kosova ka ende

shkallën më të lartë të papunësisë dhe pjesëmarrjes në Evropë.

Papunësia e lartë e të rinjve (51,6 për qind ) tregon për një mos-

përputhje të qartë ndërmjet sistemit arsimor dhe nevojave të tre-

gut të punës (p.sh mospërputhje ndërmjet kualifikimeve dhe af-

tësive të studentëve dhe çfarë nevojitet në tregun e punës). Kjo

kërkon politika më aktive të tregut të punës, skema para-kualifi-

kimi dhe programe të kualifikimit profesional në sistemin arsimor

(Komisioni Evropian, 2018).

Për më tepër, shkalla e papunësisë për personat nën 25 vjeç

tregon një diferencë të madhe gjinore, dhe se vajzat e reja kanë

një lidhje më të dobët në tregun e punës. Papunësia e vajzave të

reja në Kosovë është 67 për qind , një model i ngjashëm vetëm

me Bosnjë dhe Hercegovinën dhe Serbinë. Nga ana tjetër, papu-

nësia e rinisë ka rënë për më të aftit, krahasuar 2016 me 2010,

ndërsa të rinjtë më pak të aftë u përballën me numër në rritje të

papunësisë (WB & WIIW, 2017).

Ministria e Punës dhe Mirëqenies Sociale përfundoi një draft

të Planit të Veprimit mbi Punësimin e Rinisë dhe u miratua nga

Qeveria më 4 Janar 2018. Kjo masë ka për qëllim të arrijë funksi-

onimin e plotë të Agjencisë së Punësimit, të ofrojë shërbime ci-

lësore për kalimin nga praktika profesionale në punësim, dhe të

shtrijë masat aktive të tregut të punës të fokusuara mbi rininë,

gratë dhe promovimin e sipërmarrjes (GoK, 2018)

Në raportin e saj, Cojocaru vendos rekomandimin specifik që

mund të sjellë përmirësime lidhur me papunësinë dhe të krijojë

një rini aktive, të punësuar që mund të gjejë punë që i përshtatet

aftësive të tyre. Për më tepër, duke vënë në fokus aftësitë e nevoj-

shme, si më lart, përmirësimi i shërbimeve publike si dhe reformat

në sistemin e kujdesit social për të moshuarit dhe fëmijët mund të

rrisin përfshirjen e grave në tregun e punës (Cojocaru, 2017).

Në 2017 Kosova ishte një ndër 10 reformuesit më të mëdhenj

sipas raportit të Bankës Botërore të Bërit Biznes. Megjithatë, pen-

gesat kryesore për të bërë biznes përfshijnë një administratë të

dobët dhe të papërgjegjshme, sundim të dobët të ligjit, korrupsi-

on dhe një ekonomi informale të përhapur. Po ashtu informaliteti

mbetet i lartë, rreth 30 për qind të PBB3.

Lidhur me politikat e punësimit, qeveria miratoi Strategjinë

Sektoriale 2018 – 2022. Në përputhje me angazhimet e marra sipas

Agjendës së Reformës Evropiane, qeveria zhvilloi një plan veprimi

për të trajtuar papunësinë e rinisë. Buxheti i caktuar për masat

aktive të tregut të punës mbetet i pamjaftueshëm. Shërbimet e

punësimit publik kanë përmirësuar performancën në bashkimin e

punëdhënësve me punëmarrësit.

GJETJET KRYESORE

— Kosova ka një nivel të lartë prej 25 për qind të NEET (të rinjtë

që nuk arsimohen apo trajnohen). Pabarazia gjinore në sta-

tusin social është shumë e lartë. Femrat kanë nivele të lartë

NEET dhe arsimimi, ndërsa meshkujt janë më prezentë në tre-

gun e punës. Papunësia është më e përhapur ndër të rinjtë

me prindër të një niveli të ulët arsimor, që vijnë nga familje të

varfra dhe në përgjithësi nga zona rurale.

— Perceptimi mbizotërues është se njohjet dhe lidhjet me njerëz

në pushtet tregojnë pozicionin e individit në strukturën sho-

qërore dhe konsiderohet si faktor shumë i rëndësishëm për të

gjetur një punë në 54 – 59 për qind të rasteve. Për më tepër,

arsimi dhe përvoja e punës kanë të njëjtin ndikim.

PUNËSIMI

44 STUDIMI PËR RININË – KOSOVË 2018/2019

— Të rinjtë në Kosovë shpesh janë të aftë (54 për qind e tyre) për

të punuar punë brenda profesionit të tyre. Kjo tregon një

mospërputhje të lartë ndërmjet kualifikimeve të forcës së

punës dhe nevojave dhe kërkesave të tregut për fuqi punëtore.

Femrat duket se kanë prirje më të lartë për të punuar në pro-

fesionin e tyre.

— Mbi arsimimi është një dimension i rëndësishëm i mospër-

puthjes së aftësive të larta. Rreth 44 për qind e punëve aktu-

alisht në Kosovë për të rinjtë kërkojnë një nivel më të ulët

formimi arsimor krahasuar me nivelin ekzistues të rinisë së

punësuar në këto punë.

— Shifra e habitshme për perspektivën më të preferuar të

punësimit është se 70 për qind e të anketuarve duan të puno-

jnë në sektorin publik dhe vetëm 23 për qind në sektorin pri-

vat. Dëshira për të punuar për sektorin publik është mjaft

problematike në krahasim me vendet e tjera në rajon. Vetëm

18 për qind e të rinjve të punësuar në Kosovë po punojnë në

sektorin publik, ndërkohë që mospërputhja ndërmjet gjend-

jes reale dhe preferencave është më e larta në rajon.

— Siguria e punës është faktori kryesor që të rinjtë në Kosovë

konsiderojë në zgjedhjen e një pune. Kjo nënkupton një

shqetësim të madh mbi të drejtat e punonjësve, orët e gjata

të punës, problemet me pagat, etj. Ata që janë më të

shqetësuar për sigurinë e punës kanë dëshirë më të lartë për

të punuar në sektorin publik dhe janë më pak të kënaqur me

cilësinë e arsimit në Kosovë.

Kosova, Bosnjë dhe Hercegovina dhe Shqipëria kanë nivele të lar-

ta papunësie. Papunësia është më e përhapur tek të rinjtë me

prindër të një niveli të ulët arsimor, familje të varfra dhe shumica

nga zona rurale.

Kosova ka një shifër të lartë të NEET (të rinjtë që nuk janë as

në arsim as në trajnim, as të punësuar, dhe mund të quhen “shpir-

tra të humbur” 4). Për qindja e atyre që nuk janë as të punësuar as

në arsim është rreth 25 për qind (BE 28 mesatarja 2014: 17 për

qind ). Nga ana tjetër pothuajse 23 për qind e të rinjve janë të

punësuar, ose në punë dhe arsim në të njëjtën kohë (8 për qind).

Nga ana tjetër, shumica e të rinjve merret me një lloj edukimi apo

trajnimi. 52 për qind e të rinjve janë duke marrë pjesë vetëm në arsi-

min dhe nuk janë të punësuar, dhe një tjetër 8 për qind është duke

marrë pjesë si në edukim dhe punësim. Rinia NEET është më e përqen-

druar në zonat rurale. Për më tepër, pabarazia gjinore në statusin

social është shumë e lartë. Femrat që kanë nivele të lartë të NEET

dhe arsimin, ndërsa meshkujt janë më prezent në tregun e punës.

FAKTORË TË RËNDËSISHËM PËR TË GJETUR NJË PUNË

Ekzistojnë disa faktorë që konsiderohen se kanë një ndikim të

ngjashëm në gjetjen e një pune. Perceptimi mbizotërues është që

të njohurit dhe lidhjet me njerëz në pushtet, do të thotë se pozi-

cioni i individit në strukturën shoqërore konsiderohen si shumë të

rëndësishëm në 54 – 58 për qind të rasteve. Për më tepër, arsimi

dhe ekspertiza kanë të njëjtin ndikim. Nga ana tjetër anëtarësia

në parti dhe origjina janë më pak të rëndësishme. Ka një dallim të

lehtë lidhur me gjininë, ku gratë konsiderojnë si faktorë të rën-

dësishëm për të gjetur një punë ekspertizën dhe nivelin e arsimi-

mit, ndërsa meshkujt janë më të orientuar për të përdorur të njo-

hurit dhe lidhjet me personat në pushtet.

DIAGRAMI 8.1: Niveli i papunësisë (mosha 15 – 29), në përqindjen e fuqisë punëtore

Bullg

aria

Rum

ania

Kro

acia

Sllo

veni

Serb

Maq

edon

Mal

i I Z

Bosn

ja d

he H

Shqi

përia

Koso

50 %

45 %

40 %

35 %

30 %

25 %

20 %

15 %

10 %

5 %

0 %

1619 19 20

2629

3941

14115620

29 49 6 16

DIAGRAMI 8.2: Angazhimi i të rinjve në arsim dhe punësim

NEET

Vetëm në arsim

Të dyja

Vetëm në punësim

GJITHSEJ

RAJONI Rural

Urban

GJINIA Meshkuj

Femra

26 52 8 15

114619

33 57 64

45PUNËSIMI

MOSPËRPUTHJA E SHKATHTËSIVE

Të rinjtë në Kosovë janë shpesh (54 për qind e tyre) duke punu-

ar në punë jashtë profesionit të tyre. Prej të rinjve që aktualisht

janë të punësuar, vetëm 27 për qind janë aktualisht duke punu-

ar në profesionin e tyre të zgjedhur, ndërsa 9 për qind bëjnë

punë që kanë lidhje me profesionin e tyre. Kjo është një ulje

neto prej 6 për qind krahasuar me 2012. Nga ana tjetër, ka një

rritje të lartë të të rinjve që deklarojnë se nuk punojnë në profe-

sionin e tyre, me një kalim nga 36 për qind në 54 për qind të të

rinjve që janë pjesë e fuqisë punëtore në gjashtë vitet e fundit.

Kjo tregon një mospërputhje të madhe ndërmjet kualifikimeve

të forcës së punës dhe nevojave dhe kërkesës së tregut për fuqi

punëtore. Femrat duken se kanë një tendencë më të lartë për të

punuar në profesionin e tyre, ndërsa djemtë priren të mos pu-

nojnë në profesionin e tyre (Spearman’s rho=–.180, p=0.008).

Sa më i ulët të jetë niveli i arsimit të babait, aq më e mundshme

është që të rinjtë të mos punojnë në profesionin e tyre (Spear-

man’s rho=–.188, p=0.005). Nga ana tjetër, të rinjtë që kanë

marrë pjesë në stazhe dhe praktika kanë shanse më të mëdha

për të punuar në profesionin e tyre (Chi-Square e Pearson

V=28.634, Korrelacioni Spearman =.344, p<0.001).

MBIEDUKIMI

Mbiedukimi është një tjetër dimension i rëndësishëm i mospërput-

hjes së aftësive të larta dhe paraqet një problem të rëndësishëm në

Kosovë, Serbi dhe Shqipëri. Në Kosovë rreth 44 për qind e punëve

aktuale për rininë kërkojnë një nivel më të ulët të arsimit formal

krahasuar me nivelin ekzistues të të rinjve të punësuar në këto

punë. Një tjetër 46 për qind e të rinjve në Kosovë duket se kanë një

punë në përputhje me nivelin e arritur të arsimit, shifër që është

pothuajse dy herë më e ulët krahasuar me Kroacinë apo Bullgarinë.

Nuk është surprizë që mbiedukimi është më i përhapur në mesin e të

rinjve me arsim të lartë në Kosovë (Spearman’s rho=–.201, p=0.004).

DIAGRAMI 8.3: Faktorët e rëndësishëm për të gjetur punë

Shumë e rëndësishme

Aspak e rëndësishme

Nuk e di

Pa përgjigje

158171635

15 2057

552017

4 15 1854

350221744

76 26 18 42

3351715722

24 13 22 15 23 2

Njohjet (shoqëria, të afërmit …)

Niveli i arsimit

Ekspertiza

Lidhjet me njerëz në pushtet

Arsimi ose përvoja jashtë vendit

Fati

Antarësimi në parti politike

Prejardhja (regjioni)

2012 (N=221)

2018 (N=169)

DIAGRAMI 8.4: Të rinjtë që punojnë ose jo në profesionin e tyre

0% 10 % 20 % 30 % 40 % 50 % 60 %

Nuk jam trajnuar për ndonjë

profesion

Jo, nuk punoj në profesionin tim

Punoj në një vend pune të përafërt

me profesionin tim

Po, punoj në profesionin tim

Nuk e di /Pa përgjigje

46 STUDIMI PËR RININË – KOSOVË 2018/2019

ZGJEDHJA E VENDIT TË PUNËS

Vetëm një pjesë e vogël e rinisë në Kosovë është pjesë e forcës së

punës. Shifra e habitshme mbi perspektivën më të preferuar të

punësimit është se 70 për qind e të anketuarve duan të punojnë

në sektorin publik dhe vetëm 23 për qind në sektorin privat.

Vetëm 47 për qind e të rinjve kosovarë preferonin një punë në

sektorin publik në 2012. Vlen për t’u përmendur rënia e qëllimeve

të rinisë për të punuar për një institucion ndërkombëtar nga 19

për qind në 2012 në 5 për qind në 2018. Rënia e prezencës së

institucioneve ndërkombëtare në Kosovë ka pasur implikime

edhe në numrin e të rinjve kosovarë, që duan të punojnë për to.

Dëshira për të punuar për sektorin publik është problematike

krahasuar me vendet e tjera në rajon. Vetëm 18 për qind e të ri-

njve të punësuar në Kosovë punojnë në sektorin publik, ndërsa

mospërputhjet ndërmjet gjendjes reale dhe preferencave janë nga

më të lartit në rajon. Femrat janë më të prira të punojnë në sek-

torin publik (71 për qind ), ndërsa meshkujt kanë më shumë mu-

ndësi në sektorin privat.

FAKTORËT NË ZGJEDHJEN E NJË PUNE

Në zgjedhjen e një pune, të rinjtë janë të orientuar kryesisht nga

konsideratat e të drejtave të punës, që konsiderohen si shumë të

rëndësishme në 83 për qind të rasteve. Siguria në punë dhe koha

e lirë përtej punës, konfirmojnë diskutimet e fokus grupeve se

shqetësimet kryesore të punonjësve në sektorin privat janë të

drejtat e punonjësve, orët e gjata të punës dhe problemet me

pagën. Ka disa lidhje të rëndësishme statistikore lidhur me sigu-

rinë e punës së të rinjve në Kosovë. Ata që janë të shqetësuar për

sigurinë në punë janë më të bindur se të ardhurat e të varfërve

dhe të pasurve duhet të jenë të barabarta. (Spearman’s rho=.244,

DIAGRAMI 8.5: Kërkesat formale për vende të punës së të rinjve

Kërkon një nivel më të ulët të arsimimit

Përputhet me nivelin e arsimimit të arritur nga ju

Kërkon një nivel më të lartë të arsimimit

Kroacia

Bullgaria

Rumania

Maqedonia

Bosnja dhe H.

Mali I Zi

Sllovenia

Shqipëria

Serbia

Kosova

17 80 3

37621

22 70 9

25 62 13

28 63 9

31 64 5

33 59 8

37 57 6

39 55 6

44 46 11

2012

2018

DIAGRAMI 8.6: Zgjedhja e sektorit të preferuar të punës

OJQ-të

Institucione ndëkombëtare

Sektori privat

Sektori publik

2914

2314

11 70

0 % 10 % 20 % 30 % 40 % 50 % 60 % 70 % 80 % 90 % 100 %

47PUNËSIMI

p<0.001) në një lidhje të fortë. Përkeqësimi i kushteve të punës

po shtyn të rinjtë për të përkrahur më shumë politika të djathta.

Në të njëjtën kohë, ata që janë të shqetësuar për sigurinë në

punë në të njëjtën kohë janë të interesuar në politikë. (Spear-

man’s rho=.091, p=0.005). Padyshim, ata kanë një dëshirë të

madhe për të punuar në sektorin publik, pasi konsiderohet se

ofron më shumë siguri në punë (Spearman’s rho=–.096, p=0.002).

Në të njëjtën kohë, ata që nuk kanë siguri në punë janë në përgji-

thësi të pakënaqur me cilësinë e arsimimit (Spearman’s rho=–

.083, p=0.009), por nga ana tjetër duken më të kënaqur me jetën

e tyre në përgjithësi (Spearman’s rho=.220, p<0.001).

Të rinjtë që janë më të interesuar në të ardhura/paga, janë pak

më prezentë në zonat rurale (Spearman’s rho=.095, p=0.003), dhe

gjithashtu duken më të kënaqur me jetën e tyre në përgjithësi

(Spearman’s rho=.088, p<0.001).

Diskutimet në fokus grupe tregojnë se punët në sektorin publik

janë më të preferuara për shkak të sigurisë në punë, kontratave

të përhershme dhe të drejtave të punonjësve. “Unë preferoj të

Koso

Bosn

ja d

he H

Serb

Shqi

përia

Maq

edon

Mal

i I Z

Kro

acia

Rum

ania

Bullg

aria

Sllo

veni

80 %

70 %

60 %

50 %

40 %

30 %

20 %

10 %

0 %

16 15 16

Punoj në sektorin publik

Dua të punoj në sektorin publik

DIAGRAMI 8.7: Puna në sektorin publik: realiteti dhe preferencat

DIAGRAMI 8.8: Faktorët kryesorë për zgjedhjen e vendit të punës

Shumë e rëndësishme

Aspak e rëndësishme

Nuk e di

Pa përgjigje

662011

Siguria e vendit të punës

Të pasurit kohë të lirë

Mundësitë për karrierë

Të ardhurat / Paga

Mundësia për të bëre dicka të vlefshme në punë

Puna me njerëz

83114

7 15 75

71217

7 16

661811

48 STUDIMI PËR RININË – KOSOVË 2018/2019

punoj në sektorin publik pasi punëdhënësit e sektorit privat nuk

paguajnë taksa apo pension. As rrogën nuk e japin çdo muaj. Ata

kanë kushte më të mira në sektorin publik si pushimet vjetore.”

(Dragash, femër, 28 vjeç). Nga ana tjetër duket shumë e vështirë

për të gjetur një punë në sektorin publik “Pasja e një lidhje poli-

tike është faktori kryesor për të gjetur punë. Nëse një person do

të punësohet në sektorin publik, i duhet një diplomë dhe lidhje

fisnore apo politike. Është shumë e rëndësishme t’ i përkasësh një

partie politike ose të kesh lidhje për të pasur qasje në këto insti-

tucione.” (Prishtinë, femër, 26 vjeç).

DISKUTIM PËR PUNËSIMIN

Rezultatet e studimit pasqyrojnë mospërputhjen e lartë midis fur-

nizimit të tregut të punës dhe kërkesës për punë në të gjithë

brezin e të rinjve.

Gjetjet e anketimit nënvizojnë frikën e të rinjve lidhur me shan-

sin për të punuar në sektorin privat krahasuar me sektorin publik.

Rrogat më të ulëta në sektorin privat, së bashku me nivelin e ulët

të sigurisë në punë janë disa çështje themelore që kanë rritur

mosbesimin në tregun e punës dhe mjedisin ekonomik.

Në këtë pjesë të studimit kemi prezantuar pikëpamjet e të rinjve

në Kosovë mbi politikën – ndjenjën e përfaqësimit dhe ndikimit

në politikë, besimit në institucione dhe orientimet e tyre ideo-

logjike. Mënyra si e shohin të rinjtë sistemin politik dhe politikën

në një shoqëri është e rëndësishme për pjesëmarrjen aktive në

shoqëri demokratike, dhe besimin që është mirë për të gjithë dhe

siguron kushte të barabarta për zhvillim.

Kosova pati një aktivitet politik shumë intensiv në 2017 pasi

zgjedhjet parlamentare dhe lokale u zhvilluan në të njëjtin vit

(zgjedhjet lokale në 22 tetor 2017 dhe zgjedhjet parlamentare në

11 qershor 2017).

GJETJET KRYESORE

— Ka një rënie dramatike të interesimit të të rinjve në ngjarjet

politike krahasuar me 2012. Të rinjtë shprehin shumë më

pak interes në qeverisjen vendore. Dy të tretat e të rinjve në

Kosovë nuk diskutojnë ose diskutojnë rrallë për politikë me

familjen apo të njohurit. Të rinjtë janë më të prirë për disku-

time politike me familjen ose të njohurit kur kanë përfundu-

ar nivele të larta të arsimit apo kur jetojnë në zona urbane.

— Ndikimi i prindërve në pikëpamjet politike të të rinjve në

Kosovë nuk është i lartë. Pothuajse një e treta e të rinjve në

Kosovë nuk kanë të njëjtat pikëpamje dhe besime me

prindërit e tyre, ndërsa një e katërta e të rinjve nuk e dinë

ose nuk i përgjigjen kësaj pyetjeje. Këto shifra tregojnë një

mundësi të lartë zhvendosje të orientimit politik ndërmjet

brezave.

— Vetëm 10 për qind e të rinjve kosovarë janë të mendimit që

interesat e tyre janë të përfaqësuara “mirë” në politikën kom-

bëtare. Kjo pikëpamje mbi mungesën e përfaqësimit është

pothuajse e njëjtë në aspektet kryesore demografike të pop-

ullsisë së re (urbane, gjini, moshë, etj.).

— TV dhe Interneti janë mjeti kryesor i informimit për çështje

politike, megjithëse interneti i kombinuar me rrjetet sociale

përbëjnë të tashmen dhe të ardhmen e botës së informacion-

it për të rinjtë. Sa më shumë të rinj përdorin internetin si mjet

informacioni, aq më pak të ngjarë ka që të kenë votuar në

zgjedhjet e fundit, dhe janë më pesimistë për gjendjen ekono-

mike të Kosovës në të ardhmen.

— Megjithëse të rinjtë preferojnë të thonë se nuk janë të

interesuar në politikën kombëtare, të rinjtë në Kosovë kanë

një pjesëmarrje të lartë në zgjedhjet e fundit. Këto të dhëna

tregojnë se ka arsye të tjera që motivojnë të rinjtë për

të votuar.

— Të rinjtë e Kosovës e kanë të vështirë të përcaktojnë se cilit

drejtimi politik i përkasin “të majtës” apo “të djathtës”. Sa i

përket pozicionimit në shkallë në drejtim të anëve politike të

majta-të djathta, të rinjtë priren të kenë problem me të kup-

tuarit e këtyre kategorive dhe pozicionimin e tyre në shkallë.

Një shumicë e vogël e të anketuarve besojnë se kanë orientim

politik “të krahut të djathtë”, por mbështesin opinionet “e

krahut të majtë” mbi çështjet ekonomike dhe sociale, si dhe

rolin e shtetit në sigurimin e mirëqenies sociale.

— Ekziston një mosbesim dhe apati e të rinjve kosovarë ndaj të

gjitha institucioneve politike, veçanërisht për partitë politike

dhe qeverinë kombëtare. Për më tepër, ekziston një skepti-

cizëm i madh tek të rinjtë rreth organizatave të shoqërisë civ-

ile dhe mediave. Nga ana tjetër, ka më shumë besim tek in-

stitucionet fetare dhe organizatat ndërkombëtare si NATO

dhe OSBE.

— Një e katërta e të rinjve në Kosovë janë të kënaqur me situ-

atën e demokracisë në Kosovë. Trazirat politike dhe qeveritë e

DEMOKRACIA DHE QEVERISJA

52 STUDIMI PËR RININË – KOSOVË 2018/2019

brishta shtyjnë pothuajse 60 për qind të të rinjve në Kosovë

për të favorizuar një udhëheqje të fortë, që përbën 18 për

qind që favorizojnë një diktaturë të qartë nën disa rrethana.

— Shprehja e një pozicioni politik përmes aktivizimit qytetar nuk

është e përhapur, pasi vetëm 13 për qind kanë marrë pjesë në

aktivitete të shoqërisë civile si vullnetarë. Të rinjtë që jetojnë

në zonat urbane dhe janë anëtarë të familjeve në pozicione

më të mira ekonomike janë më të prirë për të marrë pjesë në

aktivitete politike.

— Edhe pse ekziston një nivel i lartë zhgënjimi me situatën në të

gjitha fushat e rëndësishme që kanë të bëjnë me të tashmen

dhe të ardhmen, të rinjtë në Kosovë ndjehen mjaft optimist

në parashikimin e tyre për të ardhmen, pasi 62 për qind e tyre

mendojnë se situata ekonomike e njerëzve në Kosovë do të

përmirësohet në 10 vitet e ardhshme. Të rinjtë që janë pjesë

e familjeve me kushte jo të favorshme ekonomike janë më

optimistë për të ardhmen, së bashku me të rinjtë që jetojnë

në zonat rurale.

— Është e habitshme që në të dy grupet kryesore etnike të dalin

“njerëz të varfër” dhe “njerëz me aftësi të kufizuara”, si grupet

që kanë më së paku të drejta në Kosovë. Kjo konfirmon se

problemet më të mëdha janë të një natyre sociale-ekonomike,

të lidhura me varfërinë dhe papunësinë.

Rinia nuk shpreh interes të madh në ngjarjet politike, pavarësisht

nëse kanë të bëjnë me politikën globale, politikën në qeverisjen

lokale, Kosovën apo politikën e BE-së. Nëpërmjet 65 për qind dhe

76 për qind të të anketuarve5 nuk janë të interesuar apo nuk janë

të interesuar fare në ngjarjet politike që varen nga shkalla e ngjar-

jeve politike. Të rinjtë shprehin më shumë interes në qeverisjen

vendore, ndjekur me politikën në nivel kombëtar, ndërsa ka më

pak interes në BE dhe politikën nga bota.

Nga ana tjetër ka një ndryshim dramatik te të rinjtë e Kosovës

krahasuar me të njëjtin studim të 2012. Në 2012 interesi në poli-

tika kombëtare ishte i konsiderueshëm, me rreth 56 për qind të

rinisë së intervistuar që raportojnë se janë “shumë të interesuar”

apo “të interesuar” në politikën e Kosovës, ndërsa pas 6 vjetësh,

kjo shifër është 4 herë më e ulët (13 për qind ). Kjo është lëvizje e

fortë në interes të politikës kombëtare së bashku me uljen e besi-

mit te politikanët dhe institucionet

Diskutimet e fokus grupeve nxjerrin një situatë paksa të ndrysh-

me. Pjesëmarrësit deklaruan se e perceptojnë politikën si pjesë të

jetës së tyre të përditshme. Ata nuk marrin pjesë në iniciativa

politike por janë të informuar, bëjnë biseda dhe debate pothuajse

çdo ditë. Shumë nuk janë të kënaqur me zhvillimin e përgjithshëm

politik. Perceptimi i tyre është se klasa politike është e korruptuar,

por gjithashtu thekson se ky është rasti me të gjithë shoqërinë në

Kosovë. “Si mund të jemi të lumtur kur Kryeministri ynë, i cili është

shumë i pasur, rriti rrogën e tij? Kjo është gjithçka që ka bërë.”

(Vushtrri, femër, 25 vjeç).

T ë anketuarit janë më të interesuar në politikën kombëtare kur

kanë përfunduar nivelet e lartë të arsimit (Spearman’s rho=.224,

p<0.001), apo babai i tyre ka përfunduar nivel të lartë të arsimimit

(Spearman’s rho=.233, p<0.001). Të rinjtë më të mëdhenj janë

padyshim më të interesuar në politikë sesa bashkëmoshatarët e

tyre më të rinj (Spearman’s rho=.153, p<0.001). Për më tepër, të

rinjtë që jetojnë në zona urbane janë pak më të interesuar se sa

ata në zona rurale (Spearman’s rho=–.129, p<0.001).

Të anketuarit në grupe të ndryshme etnike kanë përgjigje

shumë të ndryshme mbi këtë pyetje. Shqiptarët e Kosovës duket

se nuk janë të interesuar në politikë, ndërkohë që serbët dhe turqit

e Kosovës kanë më shumë interes në politikën kombëtare dhe

lokale, ose politikën në përgjithësi.

DIAGRAMI 9.1: Interesi në ngjarjet politike

Shumë i interesuar

Aspak i interesuar

Nuk e di

Pa përgjigje

Politika në Rusi

Politika në SHBA

Politika në BE

Politika në përgjithësi

Politika në Kosovë, në nivel kombëtar

Politika në Kosovë, në nivel rajonal/lokal 53

81 7 5 33

11 13 4 3 3

11 12 6 3

12 15 4 5

14 15 7 3

12 16 9 8 3

DIAGRAMI 9.2: Interesi i të rinjve për politikën krahasuar me vitin 2012

Shumë të interesuar

Të interesuar

2018

2012

0 % 10 % 20 % 30 %

53DEMOKRACIA DHE QEVERISJA

SA SHPESH DISKUTONI PËR POLITIKËN ME FAMILJEN TUAJ APO TË NJOHURIT?

Rreth 63 për qind e të rinjve kosovarë u përgjigjën “kurrë” ose

“rrallë” kur u pyeten se sa shpesh diskutojnë për politikë me fami-

ljen apo të njohurit. Të anketuarit diskutojnë më shumë politikë

me familjen apo të njohurit kur përfundojnë nivele të lartë arsimi-

mi (Spearman’s rho=.265, p<0.001), ose kur i ati ka përfunduar

nivel të lartë arsimimi (Spearman’s rho=.272, p<0.001). Të rinjtë

më të vjetër janë qartësisht më të interesuar në politikë sesa më

të rinjtë (Spearman’s rho=.207, p<0.001). Për më tepër, të rinjtë

që jetojnë në zonat rurale janë pak më të interesuar sesa ata në

zonat rurale (Spearman’s rho=–.098, p<0.001). Ekziston një lidhje

e fortë ndërmjet të rinjve që janë të interesuar në politikë kom-

bëtare, me ata që diskutojnë më shumë këto çështje me familjen

dhe fëmijët (Spearman’s rho=.576, p<0.001).

DERI NË Ç’MASË PËRPUTHEN PIKËPAMJET DHE BESIMET TUAJA POLITIKE ME ATO TË PRINDËRVE TUAJ?

Prindërit nuk ndikojnë shumë në pikëpamjet politike të të rinjve

në Kosovë. Rreth një e treta e të rinjve në Kosovë nuk kanë të

njëjtat pikëpamje dhe besime me prindërit e tyre, ndërsa një e

DIAGRAMI 9.3: Mosinteresimi për politikën i grupeve etnike (duke treguar përqindjet e atyre që janë “aspak të interesuar” dhe “jo të interesuar”)

Politika në Kosovë, në nivel rajonal/lokal

Politika në Kosovë, në nivel kombëtar

Politika në përgjithësi

Politika në BE

Politika në SHBA

Politika në Rusi

0 % 10 % 20 % 30 % 40 % 50 % 60 % 70 % 80 % 90 % 100 %

Shqiptarë: Aspak të interesuar

Shqiptarë: 2

Serbë: Aspak të interesuar

Serbë: 2

54 STUDIMI PËR RININË – KOSOVË 2018/2019

katërta e të rinjve nuk dinë apo nuk i përgjigjen kësaj pyetjeje.

Këto shifra tregojnë një zhvendosje të lartë të orientimit politik

ndërmjet brezave.

Lidhjet statistikore tregojnë rezultate të ngjashme me pyetjet

e mëparshme. Lidhja më e habitshme lidh faktin se pikëpamjet

politike janë më të përputhura në familjet që diskutojnë më shpe-

sh për politikën (Spearman’s rho=.487, p<0.001). Edhe njëherë, sa

më i lartë të jetë niveli i arsimimit të babait të familjes, aq më të

ngjashme janë pikëpamjet politike të individëve të rinj me ato të

prindërve (Spearman’s rho=.223, p<0.001).

SA MIRË MENDONI SE JANË TË PËRFAQËSUARA INTERESAT E TË RINJVE NË POLITIKËN KOMBËTARE?

Vetëm 10 për qind e të rinjve kosovarë mendojnë se interesat e

tyre janë të përfaqësuara “mirë” ose “shumë mirë” në politikën

kombëtare. Ky mendim për mungesën e përfaqësimit është pot-

huajse e njëjtë në aspektet kryesore demografike të të rinjve.

Lidhja e vetme statistikisht e rëndësishme duket se të rinjtë janë

shumë optimistë për situatën politike të njerëzve në Kosovë në

10 vitet e ardhshme (Spearman’s rho=.150, p<0.001)

DIAGRAMI 9.4: Niveli i diskutimit të politikës me familjen dhe miqtë

GJITHSEJ (N=1.000)

MOSHA 24 – 29 (N=235)

18 – 23 (N=371)

14 – 17 (N=394)

RAJONI Rural (N=610)

Urban (N=390)

GJINIA Meshkuj (N=413)

Femra (N=587)

2243

41 24 19 4 7 3

24 24 5 6 2

26 24 5 8 4

20 4 6 2

25 13 4 4 2

24 22 6 6 4

23 29 4 9 2

24 22 5 7 3

Shumë shpesh

Kurrë

Nuk e di

Pa përgjigje

DIAGRAMI 9.5: Ngjashmëria e pikëpamjeve politike midis të rinjve dhe prindërve

GJITHSEJ (N=1.000)

MOSHA 24 – 29 (N=235)

18 – 23 (N=371)

14 – 17 (N=394)

RAJONI Rural (N=610)

Urban (N=390)

GJINIA Meshkuj (N=413)

Femra (N=587)

12 1722

21 14 19 139 12 12

12 1121 9 14 15

15 9 1323 10 13

129 13 14

8 15 187 12 16

15 19 10 12 9 13

14 1024 1015 13

13 20 9 1413 12

Shumë

Aspak

Nuk e di

Pa përgjigje

55DEMOKRACIA DHE QEVERISJA

CILAT JANË BURIMET KRYESORE TË INFORMACIONIT MBI POLITIKËN?

Lidhur me interesin në ngjarjet politike, të rinjtë u pyetën se si

marrin informacion mbi politikën. TV dhe interneti janë mjetet

kryesore të informacionit mbi çështjet politike. Nëse kombinoj-

në internetin dhe mediat sociale online, kemi mjetin më të rën-

dësishëm mbi këto çështje. Ka një dallim interesant ndërmjet të

rinjve që përdorin TV apo internet si burime kryesore informimi.

Gazetat dhe radio vështirë se shërbejnë si burime informacioni

për të rinjtë. Të rinjtë pjesë e grupit më të vjetër (24 – 29) përdo-

rin internetin si mjetin kryesor të informimit (Spearman’s

rho=.071, p=0.025). Për më tepër, sa më i lartë niveli i arsimimit,

aq më shumë përdorin internetin si mjetin kryesor (Spearman’s

rho=.185, p<0.001). Nga ana tjetër, ata që përdorin internetin si

mjet informacioni kanë pak të ngjarë të kenë votuar në zgjedhjet

e fundit (Spearman’s rho=–.165, p<0.001).

Të rinjtë që përdorin më së shumti TV për të marrë informacion,

zakonisht janë pak më të rinj (Spearman’s rho=–.063, p=0.046),

kanë më pak arsim të përfunduar (Spearman’s rho=–.079,

p=0.013) dhe jetojnë më shumë në zonat rurale (Spearman’s

rho=.127, p<0.001). Ata kishin tendencë më të lartë për të votuar

në zgjedhjet e fundit (Spearman’s rho=.080, p<0.012), dhe janë

shumë më optimistë për gjendjen ekonomike të Kosovës në 10

vitet e ardhshme (Spearman’s rho=.143, p<0.001)

DIAGRAMI 9.6: Përfaqësimi i interesave të të rinjve në politikat kombëtare

GJITHSEJ (N=1.000)

MOSHA 24 – 29 (N=235)

18 – 23 (N=371)

14 – 17 (N=394)

RAJONI Rural (N=610)

Urban (N=390)

GJINIA Meshkuj (N=413)

Femra (N=587)

17 2827

26 18 27 168 4 2

18 1329 5 4 1

20 9 229 9 2

185 5 1

14 28 225 4 1

20 28 8 4 11 2

19 629 134 1

18 28 6 14 15

Shumë

Aspak

Nuk e di

Pa përgjigje

DIAGRAMI 9.7: Burimi kryesor i informacionit për politikën

0 % 10 % 20 % 30 % 40 % 50 % 60 % 70 % 80 % 90 % 100 %

Interneti

Rrjetet sociale

Diskutime Në familje

Diskutime me miqtë

Gazetat ditore

Radio

Nuk e di

Pa përgjigje 5

GJITHSEJ (N=1000)

56 STUDIMI PËR RININË – KOSOVË 2018/2019

VOTIMI NË ZGJEDHJE

Pas nivelit të ulët të interesit në politikë dhe niveli i ulët i diskuti-

meve rreth politikës, do të prisnim që një nivel i ulët i pashman-

gshëm i pjesëmarrjes së të rinjve në jetën politike është përdorimi

i të drejtës demokratike të votës. Në këtë studim, të rinjtë u

pyetën se sa shpesh votojnë në zgjedhjet parlamentare dhe loka-

le. Megjithëse niveli i interesit në politikë është i ulët, niveli i pje-

sëmarrjes së të rinjve në zgjedhje është shumë i lartë, pasi 82 për

qind e atyre që kanë të drejtën e votës kanë votuar në zgjedhjet

e fundit. Këto të dhëna tregojnë se mund të ekzistojnë arsye të

tjera që duhen zbuluar në studime të mëtejshme që motivojnë të

rinjtë të dalin dhe të votojnë, pavarësisht mungesës së interesit së

tyre në politikë.

Në disa raste u gjetën dallime statistikisht të rëndësishme ndër-

mjet grupeve të të anketuarve. Gratë kishin më pak mundësi për të

votuar në krahasim me meshkujt (Spearman’s rho=–.068, p=0.025),

dhe të rinjtë në zonat rurale kanë një shkallë më të lartë pjesëmarrje

në zgjedhjet e fundit (Spearman’s rho=–0.065, p=0.033).

Ka rezultate shumë të ngjashme kur të rinjtë janë pyetur nëse

do të votonin në zgjedhjet parlamentare dhe do të kishin mundë-

si për të votuar. 78 për qind e të rinjve do të votonin në zgjedhjet

e ardhshme, dhe 13 për qind përgjigjen se nuk do të votonin.

QËNDRIMET E KUNDËRTA POLITIKE – KRAHU I MAJTË DHE I DJATHTË

Në lidhje me pozicionimin e dikujt lidhur me anët e majtë-djathtë

të drejtimit politik, të rinjtë priren të kenë problem me kuptimin e

këtyre kategorive dhe pozicionimin e tyre në. Shumica e të anke-

tuarve (65 për qind ) besojnë se më mirë të kenë një orientim

FIGURE 9.8: Votimi në zgjedhjet e kaluara

Po: 82 %

Jo, edhe pse e kisha të drejtën e votës: 18 %

GJITHSEJ (N=616)

Nuk e di: 8%

Pa përgjigje: 1 %

Po: 78 %

Jo: 13 %

DIAGRAMI 9.9: A do të votonit nëse zgjedhjet do të mbaheshin sot?

GJITHSEJ (N=1.000)

DIAGRAMI 9.10: Sjelljet ndaj politikave të caktuara

Të ardhurat për të varfërit dhe të pasurit duhet tëbëhen më të barabarta

Pronësa i Qeverisë mbi ndërmarrjet dhe industrinë duhet të rritet

Qeveria duhet të marrë më tepër përgjegjësi për të siguruar mbështetje për të gjithe

Konkurenca është e dëmshme, ajo shfaq më të keqen e njerëzve

4 4 14 13 54 9

2 12 4

7012

2 39 14 69

10301217723

Bie tërësisht dakord

Nuk bie dakord fare

Nuk e di

Pa përgjigje

57DEMOKRACIA DHE QEVERISJA

DIAGRAMI 9.11: Kënaqësia me gjendjen e demokracisë në Kosovë

GJITHSEJ (N=1.000)

EDUKIMI Universitet (N=94)

Shkollim të mesëm (N=464)

Deri 8 – 9 vite shkollë (N=439)

RAJONI Rural (N=610)

Urban (N=390)

GJINIA Meshkuj (N=413)

Femra (N=587)

18 144218 4 2

24 20 36 15 4

23 143819 4 2

20 40 16 4 2

17 41 316 3

22 19 38 14 5 1

25 24 35 13 3

21 19 39 15 4

Shumë i kënaqur

Shumë i pakënaqur

Nuk e di

Pa përgjigje

Jam tërësisht dakord

Bie dakord deri diku

DIAGRAMI 9.12: Dakordësia

0% 10 % 20 % 30 % 40 % 50 % 60 % 70 %

Është detyrë e çdo qytetari në njëdemokraci që të votojë

Të rinjtë duhet të kenë më tepër mundësi për t’u shprehur në politikë

Unë nuk mendoj se politikanët interesohenpër opinionet e të rinjve

Demokracia është në përgjithësi një formëe mirë qeverisjeje

Ne duhet të kemi një udhëheqës që e qeverisë Kosovën me dorë të fortë, për të mirën publike

Një opozitë politike është e nevojshme përnjë demokraci të shëndetshme

Një parti e fortë që përfaqëson popullin ethjeshtë në përgjithësi është ajo që tash na

nevojitet në Kosovë

Në çdo shoqëri ka konflikte që mund të zgjidhen vetëm përmes dhunës

Në rrethana të caktuara diktatura është formë më e mirë qeverisjeje se demokracia

Unë di shumë rreth politikës

58 STUDIMI PËR RININË – KOSOVË 2018/2019

politik të qendrës, ndërsa vetëm 20 për qind dhe 15 për qind

ndajnë respektivisht pikëpamje politike të “krahut të djathtë” dhe

“krahut të majtë”.

Kategoritë politike “djathtë-majtë” nuk do të thonë diçka

për një numër të madh të të rinjve; prandaj qëndrimi i tyre ndaj

politikës është i ndryshëm. Kur pyeten nëse të ardhurat e të

varfërve dhe të pasurve duhet të jetë të barabarta, duket se ky

qëndrim është më shumë i miratuar nga të rinjtë që janë dekla-

ruar pjesë e krahut të “djathtë” politik duke reflektuar pasigurinë

dhe kontradiktën në lidhje me këto aspekte politike (Spearman’s

rho=.155, p=0.001). Për më tepër, të rinjtë që mbështesin më

shumë idetë e “krahut të majtë” janë më të pranishëm në zonat

rurale (Spearman’s rho=.093, p=0.003) dhe kryesisht nuk janë

të kënaqur me gjendjen e demokracisë në Kosovë (Spearman’s

rho=–.105, p=0.001).

SA TË KËNAQUR JENI ME GJENDJEN E DEMOKRACISË NË PËRGJITHËSI NË KOSOVË?

Vetëm 19 për qind e të rinjve në Kosovë janë “të kënaqur” ose

“shumë të kënaqur” me gjendjen e demokracisë në Kosovë. Të ri-

njtë mbi 23 vjeç dhe më pak se 30 vjeç janë më pak të kënaqur

krahasuar me grupet më të reja të moshës (Spearman’s rho=–

.080, p=0.008). Në të njëjtën kohë, të rinjtë që kanë përfunduar

nivele më të larta të arsimimit në përgjithësi janë më pak të

kënaqur me gjendjen e demokracisë (Spearman’s rho=–.099,

p=0.001). Nga ana tjetër, të rinjtë që jetojnë në zona urbane janë

pak më shumë të kënaqur me situatën e demokracisë në Kosovë

(Spearman’s rho=–.062, p=0.039)

OPINIONET POLITIKE

Ekziston konsensus prej 77 për qind që rinia disi ose plotësisht paj-

tohet që qytetarët kanë për detyrë të votojnë në një demokraci.

Rreth 62 për qind ndajnë mendimin se demokracia është një formë

e mirë qeverisje dhe opozita është e nevojshme për një demokraci

të shëndetshme. Megjithatë trazirat politike dhe qeveritë e brishta

me shumë mundësi shtyjnë pothuajse 60 për qind të të rinjve për

të favorizuar një “drejtim të fortë”, që mund të përbëhet nga një

udhëheqës i fortë demokratik apo një udhëheqës i fortë me ten-

denca diktatoriale. Për më tepër, duket se 18 për qind e të rinjve

favorizojnë një diktaturë të pastër nën rrethana të caktuara.

TË RINJTË DHE PJESËMARRJA POLITIKE

Sa i përket mënyrave të tjera për shprehjen e qëndrimit politik,

ka pak të rinj që përdorin disa forma kryesore të aktivizimit. Ne

identifikuam masën në të cilën janë aktivë të rinjtë kosovarë në

jetën publike dhe qytetare, dhe nëse janë angazhuar në aktivi-

tete të ndryshme. Rezultati i këtij studimi sasior tregon se aktivi-

mi civil it ë rinjve nuk është i përhapur, pasi vetëm 13 për qind

kanë qenë vullnetarë në aktivitete të shoqërisë civile. Pjesëmarr-

ja në aktivitete të tjera politike, si pjesëmarrja në protesta poli-

tike, nënshkrimi i peticionit është ende i ulët, rreth 11 – 12 për

qind. Ndër metodat e tjera të shprehjes së pozicionit politik, ri-

nia kosovare përdorë pak edhe “aktivizimin e konsumatorit”, që

do të thotë shprehja e pozicionit politik ose mjedisor përmes

bojkotimit të mallrave me origjinë nga një vend tjetër, edhe pse

vetëm 9 për qind e të rinjve përdorin këtë mënyrë shprehjeje.

Personat që jetojnë në zonat urbane (Spearman’s rho=–.174,

p<0.001) dhe meshkujt (Spearman’s rho=.098, p=0.001) zako-

nisht kanë një tendencë pak më të lartë për t’u angazhuar në

këto aktivitete. Për më tepër, të rinjtë që janë pjesë e familjeve

në pozicione më të mira ekonomike janë më të prirë për të

marrë pjesë në aktivitete qytetare (Spearman’s rho=.150,

p<0.001). Sikurse pritej, të rinjtë kosovarë që janë më pak të

kënaqur me jetën e tyre në përgjithësi kanë më shumë shanse

për të marrë pjesë në aktivitete aktivizimi (Spearman’s rho=–

.063, p=0.038).

Duke marrë në konsideratë ndarjen etnike, serbët e Kosovës

kanë një aktivizëm vullnetarizmi më të lartë, duke pasur të pak-

tën 30 për qind të të rinjve që kanë marrë pjesë në aktivitetet

vullnetare, dhe pak më shumë angazhim në aktivitetet politike.

DIAGRAMI 9.13: Angazhimi në forma të ndryshme të aktivizmit

0% 10 % 20 %

Kam nënshkruar një listë mekërkesa politike

Kam marrë pjesë nëaktivitete vullnetare ose të OJQ-ve

Kam marrë pjesë në demonstratë

Kam ndaluar së bleri gjëra për arsye politike ose të mjedisi

Kam punuar në parti ose grup politik

Kam marrë pjesë në aktivitete politike online / në rrjete sociale

E kam bërë

Akoma jo, por do ta bëj

59DEMOKRACIA DHE QEVERISJA

DIAGRAMI 9.14: Objektivat e preferuara ku duhet të fokusohet qeveria

Ulja e papunësisë

Mbrojtja e të drejtave të njeriut

Rritja dhe zhvillimi ekonomik

Lufta kundër krimit dhe korrupsionit

Përmirësimi i pozitës së të rinjve

Ruajtja e mjedisit

Drejtësia sociale dhe siguria sociale për të gjithë

Përmirësimi i pozitës së gruas

Forcimi i fuqisë ushtarake dhe sigurisë kombëtare‘

Lufta kundër imigrimit ilegal

Zhvillimi i ndërmarrësisë private

Nxitja e rritjes së popullësisë

Kultivimi i identitetit kombëtar

0 % 10 % 20 % 30 % 40 % 50 % 60 % 70 % 80 % 90 % 100 %

Shqiptarë (N=969)

Serbë (N=181)

Turq (N=50)

60 STUDIMI PËR RININË – KOSOVË 2018/2019

DIAGRAMI 9.15: Pritjet për situatën ekonomike në të ardhmen në Kosovë

Shqiptarë (N=969)

Serbë (N=181)

Turq (N=50)

4 5 25 28 4

2 36 14 10 36

2113 11 2647

Do të përmirësohet ndjeshëm

Do të jetë shumë më keq

Nuk e di

Pa përgjigje

DIAGRAMI 9.16: Grupet që nuk kanë shumë të drejta

Njerëzit e varfër

Njerëz me aftësi të kufizuara

Të rinjtë

Gratë

Fëmijët

Minoritetet etnike

Besimtarët

hom*oseksualët / LGBT

0 % 10 % 20 % 30 % 40 % 50 % 60 % 70 % 80 % 90 % 100 %

Shqiptarë

Serbë

Tregohet “Nuk kanëmjaftueshëm të drejta“

61DEMOKRACIA DHE QEVERISJA

NË ÇFARË MASE DUHET TË PËRQEN-DROHET QEVERIA KOMBËTARE NË REALIZIMIN E OBJEKTIVAVE TË MËPOSHTME?

Detyra prioritare për Qeverinë kërkuar nga të rinjtë e Kosovës

është zgjidhja e çështjes së papunësisë dhe ky opinion ndahet në

tri grupet e mëdha etnike në Kosovë. Detyra të tjera të rëndësish-

me për t’u përqendruar përfshijnë rritjen ekonomike dhe luftën

kundër krimit dhe korrupsionit. Ky pozicion pasqyron qëndrimin

e shumicës së të rinjve në Kosovë mbi prioritetet politike. Gjetjet

e studimit tregojnë një perceptim relativisht hom*ogjen të shqip-

tarëve të Kosovës dhe serbëve të Kosovës për një shumëlloj-

shmëri çështjesh, me pak dallime statistikore mbi disa çështje.

Shqiptarët e Kosovës duket se presin gjithçka nga Qeveria, pasi

konsiderojnë të paktën nëntë objektiva si shumë të rëndësishme

për më tepër se 70 për qind të miratimit të tyre. Lufta kundër

korrupsionit është objektivi i dytë për Qeverinë si për serbët dhe

turqit e Kosovës. Serbët në Kosovë duket se nuk janë dakord me

forcimin e fuqisë ushtarake dhe identitetit kombëtar. Grafiku tre-

gon se pothuajse çdo problem i pyetur në shkallën e këtij studimi

ishte alarmues për të rinjtë shqiptarë nga Kosova.

Një pjesë e konsiderueshme e pjesëmarrësve të grupeve të foku-

sit kanë pranuar se kanë qenë dëshmitarë të ryshfetit apo nepo-

tizmit në aspektet e arsimimit dhe punësimit, duke konfirmuar se

punësimi i drejtë së bashku me papunësinë dhe korrupsionin

mbeten detyrat prioritare kryesore që Qeveria duhet të luftojë

për një të ardhme më të mirë të të rinjve në Kosovë.

SITUATA EKONOMIKE NË KOSOVE NË 10 VITET E ARDHSHME

Për sa i përket pritshmërive në të ardhmen, të rinjtë shqiptarë të

Kosovës ndjehen mjaft optimistë, pasi 62 për qind e tyre mendoj-

në se gjendja ekonomike në Kosovës do të përmirësohet gjatë

10 viteve të ardhshme (34 për qind – do të përmirësohet ndje-

shëm, 28 për qind – do të përmirësohet në njëfarë mase). Është e

pritshme që shumë pak serbë të Kosovës të presin që situata eko-

nomike në Kosovë të përmirësohet, pasi pjesa më e madhe men-

dojnë se kjo situatë nuk do të ndryshojë. Të rinjtë turq nga Koso-

va duket se kanë një mendim ndërmjet dy grupeve të tjera etnike,

megjithëse një numër i caktuar i tyre dinin si t’i përgjigjeshin kësaj

pyetje. Ligja statistikore tregon se të rinjtë që janë të varfër sipas

shkallës së indeksit të pasurisë janë më optimistë për të ardhmen

(Spearman’s rho=–.070, p=0.021). Për më tepër, të rinjtë që jetoj-

në në zona rurale janë gjithashtu më optimistë (Spearman’s

rho=.160, p<0.001).

CILAT GRUPE NUK KANË TË DREJTA TË MJAFTUESHME NË VENDIN TUAJ?

Është për t’u habitur që të dy grupet kryesore etnike veçojnë

“njerëzit e varfër” dhe “njerëzit e paaftë” si grupet që kanë më pak

të drejta në Kosovë. Kjo ndoshta lidhet me qëndrimin e qartë për

problemet në shoqërinë kosovare, pasi problemet më të mëdha

janë të natyrës socio-ekonomike, të lidhura me varfërinë dhe pa-

punësinë, dhe fshehin çështje të tjera që mund të jenë të lidhura

me shprehjen e të drejtave në shoqërinë kosovare. Gjetjet e stu-

dimit duken se janë relativisht më hom*ogjene lidhur me percepti-

min ndërmjet grupeve etnike, përveç kur u pyetën rreth të drejta-

ve të grupeve etnike.

Punësimi

Demokracia

Të drejtate njeriut

Shteti i së drejtës

Mirëqenia ekonomike

Siguria

Barazia

Liriaindividuale

Nuk e di

Pa përgjigje

0 % 10 % 20 % 30 % 40 % 50 % 60 % 70 %

Shqiptarë

Serbë

DIAGRAMI 9.17: Vlerat më të rëndësishme

62 STUDIMI PËR RININË – KOSOVË 2018/2019

TRI VLERAT MË TË RËNDËSISHME

Kur u pyetën për tre vlerat më të rëndësishme për të rinjtë e Ko-

sovës, vlera kryesore e rëndësishme për shqiptarët e Kosovës

mbetet papunësia (67 për qind ), ndërsa serbët e Kosovës janë

gjithashtu të fokusuar në mirëqenien ekonomike të qytetarëve

(59 për qind ). Vlen të përmendet se të dy grupet përfshijnë të

drejtat e njeriut si një nga tre vlerat më të larta.

Nga ana tjetër, serbët e Kosovës janë më të shqetësuar për

“sigurinë’, një vlerë që ata e konsiderojnë si një nga tri vendet e

para të rëndësisë në 60 për qind të rasteve.

2,5

1,7

1,9

2,2

2,4

2,6

2,8

3,1

3,3

3,5

2,8

3,1

3,2

3,6

3,8

3,9

DIAGRAMI 9.18: Besimi tek institucionet

Partitë politike

Presidenti

Qeveria

Parlamenti

Qeveria lokale

OJQ-të

Gjyqësori (gjykatat)

Mediat në vend

Sindikatat

Kompanitë e mëdha

Bankat

OSBE

Lëvizjet vullnetare

FMN

Bashkimi Evropian

Kombet e Bashkuara

Policia

Ushtria

NATO

Institucionet fetare

0 1 2 3 4 5

Në një shkallë nga 1 në 5 ku 1=aspak dhe 5=plotësisht

Shqiptarë

Serbë

DIAGRAMI 9.19: Diferencat në besimin e institucioneve në mes të rinjve shqiptarë dhe serbë

3,5

3,9

1,4

3,9

1,8

3,7

2,6

1,9

1,3

1,5

3,1

1,8

3,4

3,2

2,4

3,0

2,2

2,5

NATO

Ushtria

Policia

Kombet e Bashkuara

Bashkimi Evropian

FMN

OSBE

Bankat

OJQ-të

Qeveria lokale

0 1 2 3 4 5

Në një shkallë nga 1 në 5 ku 1=aspak dhe 5=plotësisht

63DEMOKRACIA DHE QEVERISJA

BESIMI TEK INSTITUCIONET

Sipas këtij studimi, të rinjtë kanë besim tek organizatat ndërkom-

bëtare, institucionet e Bashkimit Evropian dhe NATO më shumë

se institucionet kombëtare ose vendore. Besimi i lartë tek organi-

zatat ndërkombëtare mund të shpjegohet nga roli aktiv i institu-

cioneve ndërkombëtare në mbështetjen e Kosovës për të fituar

pavarësinë dhe ndërtuar demokracinë.

Të anketuarve u është kërkuar të vlerësojnë disa grupe dhe

institucione në një shkallë besimi 1 – 5, ku 1 do të thotë “aspak”

dhe 5 do të thotë “plotësisht besim”.

Ndër të rinjtë kosovarë, partitë politike, Qeveria, Parlamenti dhe

Presidenti janë grupet më pak të besuara, duke shënuar më pak

se 2 pikë në shkallën e besimit prej 5 pikësh. Ky informacion, sipas

të cilit të rinjtë në Kosovë kanë më shumë besim tek institucionet

politike ndërkombëtare në krahasim me institucionet vendore,

median dhe shoqërinë civile, është i tregues i keq i gjendjes së

demokracisë. Besimi i dhënë policisë dhe ushtrisë janë shembujt

e vetëm të mirë të institucioneve që ende kanë besim të lartë dhe

duhet të përdoren si shembull për institucionet e tjera vendore.

Dallimet statistikisht të rëndësishme dhe një ndarje e qartë

ndërmjet dy grupeve etnike janë gjetur për të paktën 9 institu-

cione. Shqiptarët e Kosovës kanë një besim shumë të madh në

organizatat ndërkombëtare, duke filluar nga NATO, Kombet e

Bashkuara, BE, FMN dhe OSBE. Nga ana tjetër, serbët e Kosovës

kanë shumë pak besim te NATO, FMN dhe OSBE dhe besim

mesatar tek Kombet e Bashkuara.

Megjithatë, ka vetëm dy raste kur të rinjtë serbë të Kosovës kanë

besim më të lartë krahasuar me shqiptarët e Kosovës. Ata kanë

një besim më të lartë në organizatat e shoqërisë civile dhe qeve-

risjen vendore.

DISKUTIM

Në kuptim të ideologjisë politike, në shumicën e rasteve, të rinjtë

në Kosovë janë të prirë për të shmangur një orientim të qartë

politik. Nga ana tjetër ata besojnë se Qeveria është përgjegjëse

për sigurimin e një mjedisi të barabartë shoqëror dhe për siguri-

min e çdo qytetari me nevojat themelore. Për më tepër, të rinjtë

e disavantazhuar kanë një nevojë më të madhe për drejtësi socia-

le. Megjithatë nevoja për më shumë politika sociale nuk ndiqet

nga aktivizmi qytetar i të rinjve, pasi ndihen të sigurt duke qenë

të mbështetur nga familjet e tyre.

Nga studimi rezulton se të rinjtë kosovarë janë më pak të in-

teresuar në aktivitetet politike dhe kanë sjellje negative drejt poli-

tikanëve dhe institucioneve politike. Të rinjtë e shikojnë politikën

si biznes joformal dhe personat e përfshirë në politikë kanë fuqi

më të madhe dhe veprojnë vetëm për interesat e tyre personale.

Të rinjtë në Kosovë e ndjejnë veten të përjashtuar nga proceset

vendimmarrëse.

ASPIRATAT PËR TË MIGRUAR

Ky studim analizon disa aspekte të migrimit të të rinjve. Flukset e

migracionit – të vullnetshme dhe të pavullnetshme kanë qenë një

tipar i vazhdueshëm i ndryshimeve të popullsisë në Kosovë. Për

dy dekadat e fundit, flukset e migracionit janë rritur në mënyrë

drastike në kuadër të shpërbërjes së Jugosllavisë dhe luftës për

pavarësi. Në 2014 – 2015 pati një valë të re migrimi drejt Bashki-

mit Evropian. Ndërsa këta të rinj, me mundësitë e tyre krijuese po

japin kontributin e tyre pozitiv në shoqëri të tjera të zhvilluara,

vendi i tyre i origjinës mbetet në grupin e vendeve më pak të

zhvilluara në Evropë.

Më 14 qershor 2012, Kosova mori udhërrëfyesin për liberalizi-

min e vizave. Udhërrëfyesi liston të gjitha reformat dhe kërkesat

që duhet të plotësojë Kosova për t’u kualifikuar për udhëtim pa

viza drejt vendeve të zonës Shengen. Në fakt, kjo ka qenë një

pritje e gjatë. Kosova është i vetmi vend në Ballkan ku qytetarëve

të saj ende ju kërkohet një vizë për të hyrë ne zonën Shengen.

Kosova po pret për vendimin përfundimtar mbi procesin e libera-

lizimit të vizave nga Parlamenti Evropian.

GJETJET KRYESORE

— Shumica e të rinjve të Kosovës nuk synojnë që të studiojnë

ose të trajnohen jashtë vendit. Këto të dhëna tregojnë një in-

tegrim të ulët për sistemet e huaja të trajnimit dhe arsimit,

ndërsa shumica e të rinjve kosovarë presin që të kenë një

trajnim dhe arsim në vend.

— Afërsisht gjysma e të rinjve shqiptarë të Kosovës kanë një qël-

lim nga i moderuar deri në shumë të fortë për t›u larguar nga

Kosova. Njëkohësisht rreth 55 për qind e serbëve të Kosovës

janë përgjigjur në të njëjtën mënyrë. Nuk ka asnjë dallim në

qëllimin për të migruar mes grup moshave, niveleve të arsim-

it dhe rezultateve të indeksit të pasurisë, kështu që të gjithë

grupet e ndryshme kanë qëllime të ngjashme për të migruar.

— Nga të anketuarit tanë që kanë treguar dëshirë për të migruar,

shqiptarët e Kosovës duket sikur kanë qëllim më të fortë për

të migruar, të paktën në 51 për qind të rasteve. Nga ana tjetër,

ata serbë të Kosovës që kanë qëllim të migrojnë, në 55 për

qind të rasteve nuk janë të sigurt se kur do të migrojnë.

— Afërsisht 40 për qind e shqiptarëve të Kosovës dëshirojnë të

migrojnë për një periudhë të shkurtër kohe prej më pak se

pesë vjet. Nga ana tjetër, ata që dëshirojnë të migrojnë

njëherë e mirë janë afër 35 për qind. Të rinjtë që jetojnë në

zonat rurale kanë një dëshirë më të fortë për të migruar për

periudha më të gjata.

— Arsyet ekonomike përmenden si arsyeja kryesore për migrim

nga rreth 63 për qind e atyre që dëshirojnë të lënë Kosovës

për të shkuar në një vend tjetër. Ata që mund të konsiderohen

si të “varfër” janë më të gatshëm të përmendin arsyet ekono-

mike për migrim.

— Zvicra dhe Gjermania janë vendet më të preferuara për të mi-

gruar nga kosovarët, pasi ato janë preferenca kryesore për

migrim në 49 për qind të rasteve. Ka një rritje të dukshme të

preferencave për Francën, Austrinë dhe Suedinë dhe ka një

rënie të preferencave për SHBA-në dhe Anglinë.

— Një e katërta e të rinjve nga Kosova që dëshirojnë të migrojnë

kanë njohje të mirë të gjuhës së punës të vendit të planifikuar

si destinacionin e tyre. Interesante është se shumica e atyre

që dëshirojnë të migrojnë nuk bëjnë asgjë për të përgatitur

veten e tyre paraprakisht për migrimin në të ardhmen, ose ata

vetëm kanë dëshirën për të migruar, pa ndërmarrë hapa të

mëtejshëm për të materializuar procesin e migrimit.

66 STUDIMI PËR RININË – KOSOVË 2018/2019

DIAGRAMI 10.2: Qëllimi për të emigruar për më shumë se 6 muaj

Shqiptarë (N=969) Serbë (N=181)

E dobët: 8 %

E fortë: 17 %

Nuk e di: 1 %

Nuk kam qëllim të emigroj: 43 %

E moderuar: 12 %

Shumë e fortë: 18 %

E dobët: 9 %

E fortë: 15 %

Nuk e di: 7 %

Pa përgjigje: 1 %

Nuk kam qëllim të emigroj: 30 %

E moderuar: 33 %

Shumë e fortë: 5 %

Ekziston një numër i lartë prej 63 për qind e të rinjve nga Kosova

që do të pranonin punë të cilat nuk dëshirohen nga popullsia lo-

kale. Ata që pranojnë punë më pak të dëshiruara janë duke mi-

gruar për “arsye ekonomike” dhe qartësisht janë të lidhur me

kuintilen “më të varfër” të indeksit të pasurisë.

Në kuadër të këtij hulumtimi, të anketuarve iu bënë një grup

pyetjesh mbi aspiratat e mundshme për të ndryshuar vendin e

banimit, motivet përkatëse dhe vendet e preferuara ku ata dëshi-

rojnë të migrojnë.

TË MËSUARIT OSE TRAJNUARIT JASHTË

Megjithëse ekziston një diasporë e fuqishme jashtë, veçanërisht

në Evropë, shumica e të rinjve kosovarë (61 për qind e rasteve)

nuk synojnë që të studiojnë ose trajtohen jashtë vendit. Shumë

pak prej tyre kanë eksperiencën e të qenit jashtë dhe kontakti i

tyre me botën nuk është i konsiderueshëm. Vetëm tre për qind

e të rinjve kosovarë kanë qenë jashtë vendit për qëllime studimi

të nivelit të arsimit të lartë. Një tre përqindësh tjetër ka qenë

jashtë për trajnime dhe arsim profesional. Këto të dhëna tregoj-

në një integrim të ulët të të rinjve kosovarë me sistemet arsimo-

re dhe trajnuese të huaja dhe ata presin që të kenë më shumë

Jo, nuk e kam qëllim

Jo, por e kam qëllim në të ardhmen

Po, si pjesë e arsimit të lartë

Po, si pjesë e arsimit dhe trajnimeve profesionale

Po, si pjesë e arsimit të mesëm

Po, tjetër

0 % 10 % 20 % 30 % 40 % 50 % 60 % 70 % 80 % 90 % 100 %

DIAGRAMI 10.1: Qëllimet për të studiuar jashtë shtetit

GJITHSEJ (N=1000)

67ASPIRATAT PËR TË MIGRUAR

trajnim dhe arsim në vend. Të rinjtë që jetojnë në zonat rurale

kanë pasur më shumë eksperienca studimi jashtë vendit. Të rinj-

të e Kosovës dëshirojnë të ikin jashtë shtetit, por jo kryesisht për

arsye studimi.

Vetëm 12 për qind e të rinjve kanë qenë larg Kosovës për më

shumë se gjashtë muaj. Këta mund të konsiderohen si “të kthye-

rit”, në kuptimin që ata kanë qenë pjesë e migracionit, por për

shumë arsye kanë vendosur që të kthehen në Kosovë.

QËLLIMI PËR TË MIGRUAR PËR MË SHUMË SE GJASHTË MUAJ

47 për qind e të rinjve shqiptarë në Kosovë kanë qëllim nga i

moderuar deri në të fortë për t’u larguar nga Kosova.

Njëkohësisht rreth 53 për qind e serbëve të Kosovës janë për-

gjigjur në të njëjtën mënyrë. Nuk ka asnjë dallim në qëllimin për

të migruar midis grup moshave të ndryshme ose niveleve arsi-

more. Nuk ka asnjë dallim edhe në rastet e të rinjve që janë

pjesë e familjeve me gjendje të ndryshme ekonomike. Ekziston

vetëm një korrelacion i rëndësishëm statistikor që është identifi-

kuar midis këtij variabëli dhe gjinisë së të anketuarit, pasi mesh-

kujt kanë një prirje më të lartë për të migruar (Spearman’s

rho=.062, p=0.041). Sikurse pritej, ata që kanë dëshirë më të

madhe për të migruar lidhen reciprokisht me ata që dëshirojnë

të migrojnë sa më shpejt që të jetë e mundur (Spearman’s

rho=–.263, p<0.001) dhe ata që dëshirojnë që të qëndrojnë më

gjatë në vendin e destinacionit (Spearman’s rho=.304, p<0.001).

KOHA PËR TË MIGRUAR NGA KOSOVA DHE PLANET E MIGRACIONIT

Në lidhje me kohën për migrim, ka një dallim të madh midis

shqiptarëve dhe serbëve të Kosovës. Vetëm të anketuarit që tre-

gonin një farë dëshire për të migruar u pyetën rreth kohës së kur

ata mendojnë se do të largohen nga Kosova për të migruar

jashtë. Shqiptarët e Kosovës duket sikur kanë një synim më të

madh për të migruar në të ardhmen e afërt, të paktën në 51 për

qind të rasteve. Serbët e Kosovës kanë kryesisht dëshirë për të

migruar, por në 55 për qind të rasteve nuk janë të sigurt se kur

do të migrojnë. Ne kemi testuar disa tregues në mënyrë që të

gjejmë rëndësinë statistikore me dëshirën për të migruar sa më

parë që të jetë e mundur dhe kemi gjetur disa korrelacione.

Shqiptarë (N=553)

Serbë (N=127)

DIAGRAMI 10.3: Koha kur mendoni të largoheni nga vendi

Brenda 6 muajve të ardhshëm

Brenda 2 viteve të ardhshme

Brenda 5 viteve të ardhshme

Brenda 10viteve të

ardhshme

Më vone se pas 10 vjetësh

Nuk e di

Pa përgjigje

0 % 10 % 20 % 30 % 40 % 50 % 60 %

Shqiptarë (N=553)

Serbë (N=127)

DIAGRAMI 10.4: Kohëzgjatja e qëndrimit në shtetin e destinacionit

Më pak se një vit

Nga një në pesë vjet

Pesë deri në dhjetë vjet

Dhjetë deri në njëzet vjet

Më tepër se njëzet vjet

Përgjithmonë

Nuk e di

Pa përgjigje

0 % 10 % 20 % 30 % 40 % 50 % 60 %

508

68 STUDIMI PËR RININË – KOSOVË 2018/2019

Mosha e të rinjve tregon një korrelacion të fortë, pasi sa më të

moshuar bëhen, aq më shpejt dëshirojnë të migrojnë jashtë

(Spearman’s rho=–.354, p<0.001). Njëkohësisht, të rinjtë mesh-

kuj dëshirojnë të migrojnë më shpejt, në të njëjtën prirje me të

rinjtë që jetojnë në zonat rurale (Spearman’s rho=–.136,

p=0.003).

Lidhur me planet për kohëzgjatjen e qëndrimit në migrim në

vendin e destinacionit, ka rezultate të ndryshme te shqiptarët

dhe serbët e Kosovës. Afërsisht 40 për qind e shqiptarëve të

Kosovës dëshirojnë të migrojnë për një periudhë kohe mesatare

prej më pak se pesë vjet. Nga ana tjetër, ata që dëshirojnë të

migrojnë njëherë e mirë janë afër 35 për qind. Rreth gjysma e

serbëve të Kosovës nuk janë të sigurt mbi kohëzgjatjen e migri-

mit të tyre të mundshëm.

Të rinjtë që jetojnë në zonat rurale kanë një dëshirë më të

fortë për të migruar për periudha më të gjata (Spearman’s rho=

–.165, p<0.001), dhe sa më të rritur të jenë të rinjtë që duan të

migrojnë, aq më shumë ata dëshirojnë që të qëndrojnë në mi-

gracion (Spearman’s rho=.177, p<0.001).

Vala 1 – 2012 (N=548)

Vala 2 – 2018 (N=573)

0% 10 % 20 % 30 % 40 %

Përmirësimi i standardit të jetesës

Arsim më i mirë

Mundësi më të mira punësimi

Rroga më të larta

Të përjetoj një kulturë ndryshe

Te jem afer njerezvetë dashur

Stabiliteti social dhe politik në vendin pritës

Ndryshimi kulturor

Mundësi më të mira për të ngritur biznes

Të shpëtoj nga situatatë pafavorshme

DIAGRAMI 10.5: Arsyet për të emigruar (krahasim 2012 me 2018)

Vala 1

Vala 20% 10 % 20 % 30 % 40 %

Zvicra

Gjermania

Franca

SHBA

Austria

Suedia

Britania e Madhe

Norvegjia

Italia

Të tjera

Nuk e di

Pa përgjigje

DIAGRAMI 10.6: Shtetet e preferuara për të emigruar në 2012 dhe 2018

69ASPIRATAT PËR TË MIGRUAR

ARSYET PËR TË MIGRUAR

Të anketuarit u pyetën se çfarë kishin bërë deri tani për t’u lar-

guar nga vendi dhe arsyet për të 69 për qind e atyre që dëshi-

rojnë të migrojnë shprehen se në lidhje me këtë ata nuk kanë

bërë asgjë. Ata vetëm kanë dëshirën për të migruar, por nuk

kanë ndërmarrë asnjë hap më tej. Afërsisht 20 për qind e tyre,

kanë kontaktuar miq/të afërm, për t’i ndihmuar ata që të dalin

jashtë vendit. Ne kemi bërë një krahasim rreth arsyeve për të

migruar të viteve 2012 dhe 2018. Është e qartë se në 2018 të

rinjtë e Kosovës janë të shtyrë për të migruar më shumë nga

arsyet ekonomike. Arsyeja kryesore që del në 48 për qind të

rasteve është pasja e një standardi më të mirë jetese jashtë ven-

dit. Veç kësaj, pasja e mundësive më të mira të punësimit është

bërë arsyeja e tretë më e rëndësishme për të migruar. Duke

bashkuar këto dy arsye, ne kemi llogaritur një kombinim të “ar-

syeve ekonomike”, të cilat janë përzgjedhur nga rreth 63 për

qind e atyre që dëshirojnë të largohen nga Kosova me destina-

cion një vend tjetër. Ka disa korrelacione të rëndësishme statisti-

kore midis “arsyeve ekonomike” për largimin nga Kosova dhe

variabëlve të tjerë. Rezultati i indeksit të pasurisë është i ndërlid-

hur negativisht, që do të thotë se ata që mund të konsiderohen

si të “varfër” janë më të gatshëm të përmendin arsyet ekonomi-

ke për migracion (Spearman’s rho=–.096, p=0.017). Gjithashtu,

ata që jetojnë në zonat rurale (Spearman’s rho=.099, p=0.014)

dhe ata që kanë përfunduar nivele të larta arsimimi, sërish për-

mendin arsyet ekonomike si arsyet kryesore për migrim.

VENDET E PREFERUARA PËR TË MIGRUAR

Zvicra dhe Gjermania janë vendet e preferuara për të migruar nga

kosovarët, pasi ato janë preferenca kryesore për migrim në 49 për

qind të rasteve. Ekzistenca e një diaspore të madhe kosovare në

Zvicër dhe Gjermani pasqyron shtrirjen e përgjigjeve të dhëna nga

të anketuarit. Nga ana tjetër, ka një rritje të dukshme të preferen-

cave për Francën, Austrinë dhe Suedinë, të cilat para gjashtë viteve

nuk ishin pjesë e preferencave kryesore. Nga ana tjetër, ka një rënie

të preferencave për SHBA-në dhe Anglinë, dy vende të cilat kanë

qenë me preferencë të lartë në 2012. Megjithëse kosovarët vetëm

në 23 për qind të rasteve e shikojnë veten si evropian, Evropa mbe-

tet destinacioni i pa kundërshtuar favorit për qëllime migrimi.

Në vendet e sipër përmendura duhet mbajtur parasysh ekzi-

stenca e një komuniteti relativisht të madh të diasporës kosovare.

Madhësia e këtyre komuniteteve pothuajse pasqyron pjesën e

përgjigjeve të marra nga të rinjtë e Kosovës.

ZOTËRIMI I GJUHËS SË VENDIT TË DESTINACIONIT

Vetëm 24 për qind e të rinjve nga Kosova që kanë dëshirë të mi-

grojnë kanë njohuri të mira të gjuhës të punës të vendit të plani-

fikuar si destinacionin e tyre. Kjo e dhënë tregon se të rinjtë nuk

përgatiten paraprakisht rreth migrimit të ardhshëm, ose ata

vetëm kanë dëshirë për të migruar, pa ndërmarrë hapa të mëtej-

shme për të materializuar procesin e migrimit. Nga ana tjetër,

rreth 87 për qind e të rinjve kosovarë kanë dëshirë që të mësojnë

gjuhën e vendeve që kanë si destinacion. Ka disa korrelacione të

rëndësishme statistikore midis nivelit të dijes së gjuhës së vendit

si destinacion dhe variabëlve të tjerë. Rezultati i indeksit të pasu-

risë është i korreluar pozitivisht, që do thotë se ata që mund të

konsiderohen “të pasur” kanë shanse më të mëdha për të ditur

gjuhën e vendit të destinacionit (Spearman’s rho=.210, p<0.001).

Nga ana tjetër, ata të cilët planifikojnë që të lëvizin në të ardhmen

e afërt kanë njohuri të larta të gjuhës së vendit të destinacionit,

që tregon se këta të rinj kanë kohë që përgatiten për këtë migrim

të ardhshëm (Spearman’s rho=–.091, p=0.051).

DIAGRAMI 10.7: Cili është niveli i zotërimit të gjuhës zyrtare të vendit pritës? (N=573)

Nuk e di: 4 %

Pa përgjigje: 1 %

Nuk e zotëroj aspak: 41 %

Njohuri fillestare të komunikimit: 30 %

Njohuri të mira për punë: 16 %

Njohuri të shkëlqyera / nivel i specializuar i njohjes, në të folur dhe të shkruar: 8 %

70 STUDIMI PËR RININË – KOSOVË 2018/2019

KONTRIBUTI NË ZHVILLIMIN DHE MIRËQENIEN E VENDIT TË DESTINACIONIT

Ata që dëshirojnë të migrojnë gjithashtu tregojnë dëshirë të mad-

he për të kontribuar në zhvillimin dhe mirëqenien e vendit të de-

stinacionit. Në më shumë se 90 për qind të rasteve të rinjtë nga

Kosova aspirojnë që të jenë qytetarë të mirë jashtë vendit dhe të

dëshmojnë performancë të lartë në punën e tyre.

Ekziston edhe një nivel i lartë prej 63 për qind i atyre të rinjve

nga Kosova, të cilët do të pranonin punë që nuk pranohen nga

popullsia lokale. Ekzistojnë korrelacione të rëndësishme statistiko-

re midis “pranimit të një pune më pak të dëshiruar” dhe variabëlve

të tjerë. Ata të cilët pranojnë punë më pak të dëshiruara janë duke

migruar kryesisht për “arsye ekonomike” (Spearman’s rho=.130,

p=0.003). Ata gjithashtu kanë një dëshirë të madhe për të migru-

ar (Spearman’s rho=.149, p=0.001) dhe ata dëshirojnë të migrojnë

sa më shpejt që të jetë e mundur (Spearman’s rho=–.211, p<0.001).

Qartësisht, ata i përkasin një të pestës “më të varfër” në indeksin

e pasurisë (Spearman’s rho=–.129, p=0.003).

DISKUTIMI MBI MIGRIMIN

Anketimi mbi qëndrimin e të rinjve kosovarë mbi migrimin ka tre-

guar disa rezultate të përziera. Nga njëra anë, shumica e të rinjve

të Kosovës janë të kënaqur me jetën e tyre në përgjithësi, si dhe

një pjesë e madhe e të anketuarve presin përmirësim të të ardh-

mes së tyre personale brenda 10 viteve.

Ekziston edhe një nivel i lartë prej 63 për qind e atyre të rinjve

nga Kosova që do të pranonin punë të cilat nuk janë të dëshirua-

ra nga popullsia lokale. Ka disa korrelacione të rëndësishme stati-

stikore mes “pranimit të një pune më pak të dëshiruar” dhe varia-

bëlve të tjerë. Ata të cilat pranojnë punë më pak të preferuara. Ata

të cilët pranojnë punë më pak të dëshiruara janë duke migruar

kryesisht për “arsye ekonomike” (Spearman’s rho=.130, p=0.003).

Ata gjithashtu kanë një dëshirë të fortë për të migruar (Spearman’s

rho=.149, p=0.001) dhe ata dëshirojnë të migrojnë sa më herët

që të jetë e mundur (Spearman’s rho=–.211, p<0.001). Qartësisht,

ata zakonisht i përkasin kuitiles “më të varfër” në indeksin e pasu-

risë (Spearman’s rho=–.129, p=0.003).

Nga ana tjetër, mungesa e shpresës për të gjetur një punësim të

mirë dhe përmirësim të gjendjes së tyre ekonomike janë disa nga

arsyet që shtyjnë rreth 47 për qind të të rinjve shqiptarë të Ko-

sovës që të kenë një qëllim nga i moderuar deri tek të fortë për të

migruar në të ardhmen e afërt. Gjithashtu, pakënaqësia me arsi-

min, korrupsionin, besimi i ulët tek institucionet dhe çështje të

tjera kenë çuar në rritjen e ankesave dhe pakënaqësisë, duke kon-

tribuar drejt migracionit.

Vendet e pikë synuara nga të rinjtë mbeten Zvicra dhe Gjer-

mania, që pasqyron ndikimin e diasporës së madhe kosovare në

këto dy vende. Një numër i madh i të rinjve nga Kosova do të

pranonin punë që nuk do merreshin në konsideratë nga popullsia

lokale. Përveç kësaj, motivimi për të migruar për arsye arsimore

mbetet relativisht i ulët, duke krijuar një prishje ekuilibri midis dës-

hirës për të migruar dhe punuar në vendin e destinacionit dhe

etjen për një arsim të huaj dhe më të mirë, që në vetvete mund të

sjell shanse më të mira për punë në vendin e destinacionit.

DIAGRAMI 10.8: Niveli i kontributit në vendin e destinacionit

Duke qenë një qytetar i mirë / i ndershëm

Duke demonstruar performancë të lartë në punë

Duke ndarë njohuri dhe shprehi specifike

Duke pranuar një punë që është më pak e dëshiruar nga vendasit

Duke kontribuar në zhvillimin kulturor dhe / ose shkencor

3 3

942

22 63 12 3

883

Nuk e di

Pa përgjigje

IDENTITETI KOSOVAR, BE DHE VENDET FQINJE

Sikurse e diskutuam më sipër, besimi i të rinjve të Kosovës kun-

drejt institucioneve ndërkombëtare është shumë i lartë. Politi-

ka e jashtme e Kosovës ka qenë një sektor shumë i ngarkuar i

Qeverisë së Kosovës, veçanërisht në përpjekjet e saj për të

marrë më shumë njohje për pavarësinë e saj dhe ndërmarrë

hapa të mëtejshme drejt BE-së. Pavarësisht vonesave në proce-

sin e liberalizimit të vizave, ka një besim të lartë në Bashkimin

Evropian dhe një mbështetje të fortë në lidhje me anëtarësi-

min në BE. Nga ana tjetër, Kosova dhe Shqipëria kanë bërë

disa përpjekje për të shtuar marrëdhëniet e tyre, ndërsa

njëkohësisht dialogu Kosovë – Serbi i lehtësuar nga BE, synon

në normalizimin e marrëdhënieve midis Beogradit dhe Pri-

shtinës.

GJETJET KRYESORE

— Anketa tregoi se identiteti kombëtar dhe lokal i shqiptarëve

dhe turqve të Kosovës është më i fortë se sa identitetet e llo-

jeve të tjera. Të rinjtë serbë të Kosovës duket sikur tregojnë

vetëm një nivel mesatar të identitetit lokal të vendlindjes,

ndërsa kryesisht refuzojnë identitetin kosovar.

— Shqiptarët dhe turqit e Kosovës në më shumë se 83 për qind

të rasteve mbështesin anëtarësimin në BE. Nga ana tjetër, të

rinjtë serbë të Kosovës duket sikur kanë mendime të ndara

lidhur me anëtarësimin në BE.

— Ekziston një nivel i lartë optimizmi në mesin e të rinjve në Kosovë

se vendi i tyre shpejt do të bëhet pjesë e Bashkimit Evropian. Më

pak se gjysma e të anketuarve (43 për qind) besojnë se kjo do

jetë e mundur brenda pesë viteve të ardhshme.

— Të rinjtë e Kosovës mendojnë se Shqipëria dhe Kosova janë

duke bashkëpunuar në një farë mënyre, por jo mjaftueshëm.

Gjithashtu, gjysma e të rinjve kosovarë dëshirojnë që Kosova

dhe Shqipëria të kenë marrëdhënie fqinjësie si shtete të pa-

varura, ndërsa një e treta e tyre dëshirojnë që dy vendet të

bashkohen me njëra -tjetrën.

— Shqiptarët e Kosovës kanë një mendim të ndarë në lidhje me

mundësinë që Serbia të njohë Kosovën. Gjysma e shqiptarëve

mendojnë se Serbia do ta njohë Kosovën në të ardhmen e

afërt apo të largët, ndërsa një e katërta mendon se Serbia

nuk do ta njohë kurrë Kosovën.

IDENTITETI KOMBËTAR

Anketa tregoi se identiteti kombëtar dhe lokal i shqiptarëve të

Kosovës dhe turqve të Kosovës është më i fortë se sa identite-

tet e llojeve të tjera. Të rinjtë serbë të Kosovës duket sikur

tregojnë vetëm një nivel mesatar të identitetit lokal të vendlin-

djes, ndërsa kryesisht refuzojnë identitetin kosovar. Rreth 40

për qind e shqiptarëve të Kosovës e shohin veten e tyre

tërësisht si qytetarë të botës. Për sa i përket identitetit evro-

pian, vetëm 23 për qind e shqiptarëve të Kosovës e konsideroj-

në veten si evropianë.

Ekzistojnë shumë pak indikatorë që kanë korrelacion të rën-

dësishëm me perceptimin për t’u konsideruar si qytetarë të botës,

74 STUDIMI PËR RININË – KOSOVË 2018/2019

ose si Evropian, ndonëse të dy deklaratat kanë një korrelacion të

fortë me njëra tjetrën (Spearman’s rho=.478, p<0.001). Meshkujt

e konsiderojnë veten më shumë si qytetarë të botës (Spearman’s

rho=–.096, p=0.001), ndërsa njerëzit që jetojnë në zonat rurale

kanë një preferencë të lehtë për ta konsideruar veten si Evropian

(Spearman’s rho=.078, p=0.010). Për më shumë, të rinjtë që në

përgjithësi janë optimist për të ardhmen pas 10 vjetësh, gjithashtu

priren të konsiderohen si qytetarë të botës ose Evropës.

ORIENTIMI I POLITIKËS SË JASHTME

Blloku i pyetjeve që vijon analizon orientimet e politikës së

jashtme për popullatën e të rinjve në Republikën e Kosovës,

kryesisht, e lidhur me integrimin në Bashkimin Evropian dhe

marrëdhëniet me Serbinë dhe Shqipërinë.

A DUHET KOSOVA TË BASHKOHET ME BASHKIMIN EVROPIAN?

Të rinjtë e Kosovës janë ende mbështetës të fortë të bashkimit me

BE-në. Kur u pyetën nëse Kosova duhet të bashkohet me BE-në,

rreth 83 për qind e shqiptarëve të Kosovës u përgjigjën “po” dhe

vetëm 5 për qind e kundërshtuan atë. Një miratim i ngjashëm u

gjet edhe mes turqve të Kosovës. Nga ana tjetër, opinioni i ser-

bëve të Kosovës ishte i ndarë mes tre përgjigjeve të ngjashme. 33

për qind e tyre mendojnë se Kosova nuk duhet të bashkohet me

BE-në, ndërsa 30 për qind tyre e miraton këtë lëvizje. Një pjesë

tjetër prej 37 për qind nuk e dinë si t’i përgjigjen ose nuk japin

përgjigje. Para gjashtë viteve, për qind ja e serbëve të Kosovës që

dëshironin që Kosova të bashkohej me BE-në ishte vetëm një për

qind. Sikurse pritej, të rinjtë kanë më shumë besim tek Bashkimi

Evropian dhe janë më të gatshëm të mbështesin anëtarësimin në

BE (Spearman’s rho=–.229, p<0.001). Gjithashtu, sa më e

pakënaqur të jetë gjenerata e re me gjendjen e demokracisë në

Kosovë, aq më shumë ata shtyjnë drejt anëtarësimit në BE (Spe-

arman’s rho=–.142, p<0.001). Të rinjtë që jetojnë në zonat urba-

ne (Spearman’s rho=.106, p<0.001) dhe ata që ndjekin më pak

shërbimet fetare (Spearman’s rho=–.100, p=0.001) janë gjit-

hashtu pak fare më shumë mbështetës për anëtarësimin në BE.

Në përgjithësi, ka një normë miratimi prej 82 për qind që Ko-

sova të bashkohet me BE-në, një ulje shumë e vogël nga e dhëna

prej 88 për qind nga i njëjti studim i vitit 2012. Kjo mbase lidhet

me procesin e lodhshëm të pritjes për marrëveshjen e liberalizimit

DIAGRAMI 11.1: Nivelet e identitetit të grupeve të ndryshme etnike

Shqiptarë

Serbë

Turq

Si kosovar

Si qytetar i qytetit tim të lindjes

Si qytetar i rajonit tim

Si qytetar i botës

Si evropian

0 % 10 % 20 % 30 % 40 % 50 % 60 % 70 % 80 % 90 % 100 %

Tregohen vetëmpërgjigjet ‘Plotësisht’

75IDENTITETI KOSOVAR, BE DHE VENDET FQINJE

DIAGRAMI 11.2: A mendoni se Kosova duhet të bëhet pjesë e Bashkimit Evropian?

Shqiptarë (N=969)

Serbë (N=181)

Turq (N=50)

5 83 11 1

90 10

733 3030

Nuk e di

Pa përgjigje

529 9 3 153

244461844

3546172

541510479

DIAGRAMI 11.3: Kur mendoni se Kosova do të bëhet pjesë e Bashkimit Evropian?

GJITHSEJ V1 (N=1.000)

V2 (N= 1.000)

SHQIPTARË V1 (N=900)

V2 (N= 969)

SERBË V1 (N=130)

V2 (N= 181)

50 28 9 4 3 6

234561943

Brenda 5 viteve të ardhshme

Brenda 10 viteve të ardhshme

Do të na duhen më shumë se 10 vite

Do të na duhen më shumë se 20 vite

Kurrë

Nuk e di / Pa përgjigje

DIAGRAMI 11.4 A: Opinioni për mundësitë e studimit në Shqipëri?

GJITHSEJ (N=1.200)

STUDIONI ME BURSË NË SHQIPËRI Shqiptarë (N=969)

Serbë (N=181)

Turq (N=50)

40 752

6830

Nuk e di

Pa përgjigje

46 351

56 3319

DIAGRAMI 11.4 B: Opinioni për mundësitë e punësimit në Shqipëri?

GJITHSEJ (N=1.200)

PUNONI NË SHQIPËRI Shqiptarë (N=969)

Serbë (N=181)

Turq (N=50)

30 61 9

61 4

Nuk e di

Pa përgjigje

3457

32 461

76 STUDIMI PËR RININË – KOSOVË 2018/2019

të vizave dhe procesit të integrimit në BE, që duket sikur po zgja-

sin më shumë seç pritej.

Rinia e Kosovës mbetet optimiste në lidhje me BE-në. Në për-

gjithësi ka një optimizëm të lartë midis të rinjve në Kosovë se

vendi i tyre shumë shpejt do t’i bashkohet Bashkimit Evropian. Më

pak se gjysma e të anketuarve (43 për qind ) besojnë se kjo do të

jetë e mundur brenda pesë viteve dhe një 18 për qind shtesë pa-

rashikon ato do të hapen brenda 10 viteve të ardhshme. Ka një

ndryshim të konsiderueshëm të serbëve të Kosovës në lidhje me

këtë çështje. Para gjashtë viteve serbët e Kosovës ishin pothuajse

tërësisht kundër bashkimit të Kosovës me BE-në, ndërsa tani në

shumicën e rasteve ata nuk dëshirojnë të përgjigjen në 54 për qind

të rasteve. Rreth 16 për qind e serbëve të Kosovës besojnë se

Kosova do të bashkohet me BE-në në më pak se 10 vjet.

MARRËDHËNIET ME SHQIPËRINË

Më pak se gjysma e të rinjve shqiptarë të Kosovës do të studiojnë

me bursa studimi në Shqipëri. Nga ana tjetër numri i serbëve të

Kosovës që do të studionin në Shqipëri është shumë i ulët. Një e

treta e shqiptarëve të Kosovës do të preferonin të punonin në

Shqipëri, duke treguar një preferencë më të ulët në krahasim me

preferencën për arsimim.

Diskutimet e grupeve të fokusit tregojnë se nuk ka dallime të

mëdha mes të rinjve të Kosovës dhe Shqipërisë. Rinia e Shqipërisë

shikohet si më e arsimuar në disa fusha dhe ka më shumë mun-

dësi për shkak të liberalizimit të vizave. Pjesëmarrësit kanë mendi-

me të përziera mbi marrëdhënien mes dy vendeve. Shumica e tyre,

kryesisht pjesëmarrësit më të moshuar bien dakord që Kosova dhe

Shqipëria duhet të jenë një shtet për përfitimet e lidhura me poli-

tikën dhe ekonominë. “Ne po punojnë për t’u bashkuar me BE-në

një ditë dhe së bashku jemi më të fortë. Kjo nuk ka të bëj me

nacionalizmin ose patriotizmin, ka të bëj me arsim dhe ekonomi

më të mirë. Ky është një interes madhor për të dy vendet.” (Pri-

shtinë, Meshkuj, 29 vjeç). Shumica e pjesëmarrësve më të rinj janë

kundër bashkimit të dy vendeve dhe pak prej tyre mendojnë se

ato duhet të bashkohen si një konfederatë. “Unë nuk mendoj se

kjo është një ide e mirë që të dy vendet të bashkohen. Mbase ne

duhet të jemi si SHBA vende të ndryshme me të njëjtën kushtetutë.”

(Prizren, femër, 21 vjeç)

Herë pas here qeveritë e Kosovës dhe Shqipërisë organizojnë

takime të përbashkëta në mënyrë që

të nxisin për bashkëpunim më të mirë. Në takime janë firmosur

shumë marrëveshje, por ka shumë aktorë që ende ankohen se

bashkëpunimi në letër jo përherë shoqërohet me anën praktike.

Edhe të rinjtë në Kosovë, në gjysmën e përgjigjeve të tyre, e kon-

siderojnë se Shqipëria dhe Kosova kanë bashkëpunim të pjesshëm.

Të rinjtë që jetojnë në zonat urbane janë më të prirë të përgjigjen

se Kosova dhe Shqipëria nuk bashkëpunojnë mjaftueshëm (Spe-

arman’s rho=–.063 p=0.037).

Gjysma e të rinjve kosovarë dëshirojnë që Kosova dhe Shqipëria

të kenë vetëm marrëdhënie fqinjësie si shtete të pavarur, ndërsa

një e treta e tyre dëshirojnë bashkimin e Shqipërisë dhe Kosovës.

Grupi i moshës më të re ka një prirje për një bashkim mes dy

vendeve krahasuar kundër palën e moshës së tyre (Spearman’s

rho=–.064 p=0.035). Gjithashtu, ata të cilët janë pjesë e fami-

ljeve me kushte jo të mira ekonomike janë më shumë në favor

të bashkimit të dy vendeve (Spearman’s rho=–.080 p=0.008).

DIAGRAMI 11.5: A mendoni se Kosova dhe Shqipëria në përgjithësi po bashkëpunojnë mjaftueshëm?

Jo: 21%

Nuk e di: 11%

Po: 19%

Deri diku: 49%

DIAGRAMI 11.6: Sipas mendimit tuaj, çfarë marrëd-hëniesh zyrtare duhet të kenë Kosova dhe Shqipëria?

Marrëdhënie fqinjësore në mes dy shteteve të pavarura: 51%

Të bëhen shtet federal(konfederatë): 32%

Nuk e di / Pa përgjigjei: 10%

Të bëhen një shtet federal: 7%

77IDENTITETI KOSOVAR, BE DHE VENDET FQINJE

Ata të cilët konsiderohen si më fetarë mbështesin më shumë

idenë e bashkimit kombëtar midis Shqipërisë dhe Kosovës (Spe-

arman’s rho=.065 p=0.032).

MARRËDHËNIET ME SERBINË

Çështja kryesore midis Kosovës dhe Serbisë mbetet njohja e Ko-

sovës si një shtet i pavarur. Shqiptarët e Kosovës kanë mendime

të ndara në katër pjesë për këtë çështje. Më pak se një e katërta

e shqiptarëve të Kosovës mendojnë se Serbia do të njohë Ko-

sovën brenda 5 viteve të ardhshme.

Një e katërta tjetër prej tyre shpresojnë që Serbia të njohë

Kosovën në të ardhmen e largët. Një e katërta nuk besojnë se

Serbia do ta njohë ndonjëherë Kosovën, ndërsa e katërta e fundit

nuk ka një mendim të prerë rreth kësaj çështje.

Më pak se gjysma e të rinjve serbë të Kosovës preferojnë t’i

përgjigjën kësaj pyetje. 14 për qind e tyre pranojnë mundësinë që

Serbia do të njohë Kosovën në të ardhmen, ndërsa 30 për qind e

tyre nuk presin që kjo të ndodhë ndonjëherë.

Më shumë se gjysma e të rinjve serbë të Kosovës blejnë mallra

serbe në supermarkete. Pak më shumë se një e treta shprehet për

“aktivizimin e konsumatorit”, që do të thotë shprehjen e qëndrime-

ve politike nëpërmjet bojkotimit të mallrave me origjinë nga Serbia.

Rezultate të ngjashme tregohen edhe nga serbët e Kosovës,

ndonëse një e treta e tyre nuk e dinë si të përgjigjen ose nuk japin

asnjë përgjigje.

Numri i shqiptarëve të Kosovës në studim është mjaftueshëm

i madh për të pasur korrelacione të rëndësishme statistikore. Sa

më e vogël të jetë mosha e të rinjve, aq më të prirë janë për të

refuzuar blerjen e produkteve serbe (Spearman’s rho=–.085

p=0.009). Të rinjtë janë më optimistë për të ardhmen ekonomike

të Kosovës dhe më ngurrues për të blerë produkte serbe (Spear-

man’s rho=.147 p<0.001).

DIAGRAMI 11.7: Kur mendoni se Serbia do ta njohë Kosovën?

Kurrë

Nuk e di

Pa përgjigje

Brenda 5 viteve të ardhshme

Brenda 10 viteve të ardhshme

Do të na duhen me shumë se 10 vite

Do të na duhen me shumë se 20 vite

Shqiptarë (N=969)

Serbë (N=181)

Turq (N=50)

81522 5 28 23

2235307

22 6 4 4 64

3 2

DIAGRAMI 11.8: Opinioni mbi blerjen e mallrave serbe / kosovare

Nuk e di: 9 %

Pa përgjigje: 2 %

Po: 53 %

Jo: 35 %

N=969

Nuk e di: 17 %

Pa përgjigje: 15 %

Po: 43 %

Jo: 25 %

N=181

A bleni produkte të Kosovës në supermarket?A bleni produkte të Serbisë në supermarket?

78 STUDIMI PËR RININË – KOSOVË 2018/2019

TË MËSUARIT E GJUHËS SË GRUPIT TJETËR

Më shumë se një e treta e të rinjve shqiptarë dhe gati gjysma e të

rinjve serb janë të bindur se nuk është e nevojshme që të mësohet

gjuha tjetër. Nga ana tjetër kemi 29 për qind të të rinjve serb që

janë dakord se të mësuarit e gjuhës së përbashkët duhet të jetë

lëndë mësimore e detyrueshme për të dy komunitetet.

Gjithashtu, janë 21 për qind e të rinjve shqiptarë që mendojnë

të njëjtën gjë.

Pjesëmarrësit në grupet e fokusit në përgjithësi do dëshironin

që serbët që jetojnë në Kosovë të integrohen dhe të paktën duhet

të flisnin shqip. “Mua nuk më pëlqen që ata nuk flasin shqip. Në

çdo vend duhet të dish gjuhën zyrtare, nëse ti jeton atje.” (Prizren,

Meshkuj, 29 vjeç).

DIAGRAMI 11.9: Cila nga të mëposhtmet do ta bënte komunikimin në mes nxënesve shqiptarë dhe serbë më të lehtë?

Mësimi i gjuhës së komunitetit tjetër duhet të jetë lëndë obligative për të dyja komunitetet

Mësimi i gjuhës shqipe duhet të jetë obligative për studentët serbë

Mësimi i gjuhës serbe duhet të jetë obligative për studentët shqiptarë

Nuk është e nevojshme të mësohet gjuha e komunitetit tjetër

Nuk e di

Pa përgjigje

Shqiptarë (N=969)

Serbë (N=181)

29 2 48 16 5

22 6 37 11 3

PËRFUNDIME

Studimi u bazua mbi një mostër përfaqësuese prej 1000 të anke-

tuarish, duke shtuar një kampion përforcues prej 200 të anketua-

rish në mënyrë që të kemi një përfaqësim më të mirë të pakicës

turke dhe asaj serbe në Kosovë. Të anketuarit bien në kategorinë

prej 14 – 29 vjeç nga e gjithë Kosova. Paketa e programit statisti-

kor SPSS u përdor për analizën inferenciale të të dhënave.

Ky studim ka eksploruar karakterin e të rinjve që përfaqësoj-

në gjeneratën e pavarësisë. Të rinjtë në Kosovë janë shumë

optimistë për të ardhmen e tyre dhe të ardhmen e Kosovës, por

gjithashtu janë shumë pesimistë rreth gjendjes aktuale të arsi-

mit, tregun e punës, situatën politike, etj. Zakonisht ata shpre-

hin qëndrime konservatore që vendosin në qendër institucionin

e familjes.

Familja paraqet institucionin më të rëndësishëm për të rinjtë

lidhur me pothuajse të gjitha tiparet e jetës, pasi pothuajse të

gjithë të anketuarit besojnë se një person ka nevojë për një fa-

milje për të pasur një jetë më të mirë. Familja ofron qëndrue-

shmërinë që asnjë mik, punë ose situatë politike mund të ofrojë.

Nga ana tjetër, ka një rritje të rëndësishme në moshën e prefe-

ruar për martesë për burrat, në gjashtë vitet e fundit si nga

meshkujt dhe nga femrat.

Tregu i punës është më pak i sigurt dhe të rinjtë në Kosovë

nuk janë të aftë të gjejnë punë ku mund të përdorin dhe përmi-

rësojnë aftësitë që kanë marrë nga sistemi arsimor. Ekziston një

nevojë e madhe për fleksibilitet në punë dhe arsim për të ulur

hendekun e aftësive të rinisë aktuale. Ata të cilët janë më të

shqetësuar për sigurinë e punës kanë një dëshirë më të madhe

të punojnë në sektorin publik dhe janë më pak të kënaqur me

cilësinë e arsimit në Kosovë.

Rezultatet tregojnë se të rinjtë dëshirojnë të migrojnë për

arsye ekonomike. Kosova duhet të ndërtojë themelet e saj eko-

nomike për të lejuar të rinjtë që të gjejnë fatin e tyre në Kosovë.

Gjithashtu, kjo do të ndihmojë të rinjtë që të largohen nga prin-

dërit e tyre dhe të kërkojnë për më shumë mundësi larg shtëpisë

së prindërve.

Ekziston një mosbesim dhe apati rekord e të rinjve në Kosovë

drejt të gjitha institucioneve politike, veçanërisht për partitë po-

litike dhe qeverisjen kombëtare. Nga ana tjetër ka një besim tek

institucionet fetare dhe organizatat ndërkombëtare si NATO

dhe OSBE.

Gjetjet e studimit tregojnë se të rinjtë në Kosovë janë shumë

të varur nga familjet e tyre. Profili i të riut në Kosovë do të jetë

dikush që nuk punon në fushën e tij/saj të arsimimit, por ka një

dëshirë të fortë të punojë në sektorin publik. Sidoqoftë ai/ajo e di

se vetëm lidhjet politike ose rrjeti familjar mund të ndihmoj në

gjetjen e punës. I riu kosovar nuk ka besim tek institucionet e

Kosovës dhe shpreh një nivel të ulët angazhimi politik. Ai/ajo në

përgjithësi nuk janë të kënaqur me arsimin në Kosovë, por dëshi-

rojnë të marrin një diplomë universitare. Gjithashtu, personi me-

satar ka një dëshirë të moderuar për të migruar në BE, ndonëse

ata ende nuk njohin gjuhën e vendit ku ata dëshirojnë të migrojnë.

Nga ana tjetër, ky i ri është shumë optimist mbi të ardhmen e tij

në Kosovë dhe të ardhmen e Kosovës në përgjithësi. Personi në

përgjithësi është fetar, por shumë jo tolerant kundrejt hom*osek-

sualëve. Qëllimi kryesor në jetën e tij/saj është që t’i bëj prindërit

krenar dhe të ketë një martesë të mirë. Ai/ajo do të pyes prindërit

për vendimet më të rëndësishme në jetë. Mosha e preferuar për

martesën e tij do të jetë 28 – 29 vjeç dhe e saj 25 – 26 vjeç. Ai/ajo

preferon që të ketë tre ose më shumë fëmijë, megjithëse ai/ajo

dëshiron që të ketë fëmijën e parë pas moshës 25 vjeç.

82 STUDIMI PËR RININË – KOSOVË 2018/2019

European Commission 2018 Progress Toward Meeting the Economic Criteria for EU Accession European Commission

GoK 2016 Kosovo Education Strategic Plan 2017 – 2021 Government of Kosovo

GoK 2018 Kosovo Economic Reform Programme (ERP) 2018 – 2020 Government of Kosovo

2017 Jobs Diagnostic Kosovo World Bank Group

WB & WIIW 2017 Western Balkans Labor Market Trends 2017 World Bank Group and WIIW

REFERENCAT[ 1 ] Lavric, “Rinia në Arsim në Evropën Juglindore” Humbur në Tranzicion?.

[ 2 ] http://www.ks.undp.org/content/kosovo/en/home/countryinfo/

[ 3 ] Progresi drejt përmbushjes së Kriterit Ekonomik për Pranimin në BE (Komisioni Evropian, 2018).

[ 4 ] Termi është shpikur në Të Humbur në Trazicion? Sfidat dhe perspektivat politike për të Rinjtë në Evropën Juglindore (2015).

[ 5 ] Gjetjet e këtij studimi tregonë se vetëm 13.1 përqind e të rinjve në kovosë janë të interesuar kryesisht në ngjarjet politike që ndodhin në Kosovë (6 përqind janë shumë të interesuar, 7 përqind janë të interesuar).

FUSNOTAT

83APPENDIX

TABELA E DIAGRAMEVE14 DIAGRAMI 4.1:

Vlerat më të rëndësishme për të rinjtë në Kosovë

14 DIAGRAMI 4.2: Kënaqësia e të rinjve me jetesën në Kosovë

15 DIAGRAMI 4.3: Përqindja e të rinjve të cilët thonë se janë shumë të kënaqur me jetën e tyre

15 DIAGRAMI 4.4: Si e shihni të ardhmen tuaj pas 10 vjetësh?

16 DIAGRAMI 4.5: Opinioni i të rinjve për të ardhmen e Kosovës

16 DIAGRAMI 4.6: Shqetësimet e të rinjve në Kosovë

17 DIAGRAMI 4.7: Sjelljet që mund të justifikohen ose jo

17 DIAGRAMI 4.8: Deri në çfarë mase u besoni njerëzve të listuar në vijim?

18 DIAGRAMI 4.9: Si do të ndjehesh*t nëse njerëz si në vijim do të vendoseshin për të jetuar në lagjen tuaj?

18 DIAGRAMI 4.10: Sa shpesh merrni pjesë në shërbesa fetare (përveç dasmave dhe funeraleve)?

19 DIAGRAMI 4.11: Besimi fetar i etnive kryesore

19 DIAGRAMI 4.12: Besimi fetar i prindërve dhe praktikimi i riteve fetare nga të rinjtë

22 DIAGRAMI 5.1: Aktivitetet e kohës së lirë

24 DIAGRAMI 5.2: Qasja në internet

24 DIAGRAMI 5.3: Arsyet kryesore për përdorimin e internetit

24 DIAGRAMI 5.4: Kënaqësia me pamjen fizike

25 DIAGRAMI 5.5: A pini duhan?

25 DIAGRAMI 5.6: A pini alkool? (N=1.000)

26 DIAGRAMI 5.7: Niveli i pranimit të pirjes së alkoolit

27 DIAGRAMI 5.8: Përvoja seksuale

27 DIAGRAMI 5.9: Sjellja ndaj përdorimit të kontraceptivëve

27 DIAGRAMI 5.10: Mendimi për virgjërinë deri në martesë

30 DIAGRAMI 6.1: Sa persona jetoni në familjen tuaj, përfshirë juve?

30 DIAGRAMI 6.2: Mënyra e banimit të të rinjve në Kosovë

31 DIAGRAMI 6.3: Cila nga deklaratat më poshtë i përshkruan më së miri marrëdhëniet tuaja me prindërit?

31 DIAGRAMI 6.4: A do t’i rrisnit fëmijët tuaj në të njëjtën mënyrë si ju kanë rritur prindërit juve, apo do vepronit ndryshe?

32 DIAGRAMI 6.5: Kush nga anëtarët e familjes suaj ose të afërmit ndikon më së shumti në vendimet tuaja të rëndësishme?

32 DIAGRAMI 6.6: Cila nga deklaratat më poshtë e përshkruan më së miri gjendjen tuaj?

32 DIAGRAMI 6.7: Planifikimi familjar

33 DIAGRAMI 6.8: Sa fëmijë planifikoni ose paramendoni t‘i keni?

33 DIAGRAMI 6.9: Faktorët më të rëndësishëm për zgjedhjen e partnerit/es

38 DIAGRAMI 7.1: Sa jeni të kënaqur në përgjithësi me cilësinë e arsimit në vendin tuaj?

38 DIAGRAMI 7.2: Kënaqësia me nivelin e arsimit

39 DIAGRAMI 7.3: A pajtoheni se ka raste kur notat dhe provimet ‚blihen‘ në institutet/universitetet në Kosovë?

39 DIAGRAMI 7.4: Sa orë në ditë mesatarisht i kaloni duke studiuar (pas orëve të mësimit / në shtëpi)?

40 DIAGRAMI 7.5: Niveli i stresit në 2012 (vala 1) dhe 2018 (vala 2)

40 DIAGRAMI 7.6: Pjesëmarrja në praktika

44 DIAGRAMI 8.1: Niveli i papunësisë (mosha 15 – 29), në përqindjen e fuqisë punëtore

44 DIAGRAMI 8.2: Angazhimi i të rinjve në arsim dhe punësim

45 DIAGRAMI 8.3: Faktorët e rëndësishëm për të gjetur punë

45 DIAGRAMI 8.4: Të rinjtë që punojnë ose jo në profesionin e tyre

46 DIAGRAMI 8.5: Kërkesat formale për vende të punës së të rinjve

46 DIAGRAMI 8.6: Zgjedhja e sektorit të preferuar të punës

47 DIAGRAMI 8.7: Puna në sektorin publik: realiteti dhe preferencat

47 DIAGRAMI 8.8: Faktorët kryesorë për zgjedhjen e vendit të punës

52 DIAGRAMI 9.1: Interesi në ngjarjet politike

52 DIAGRAMI 9.2: Interesi i të rinjve për politikën krahasuar me vitin 2012

53 DIAGRAMI 9.3: Mosinteresimi për politikën i grupeve etnike (duke treguar përqindjet e atyre që janë “aspak të interesuar” dhe “jo të interesuar”)

54 DIAGRAMI 9.4: Niveli i diskutimit të politikës me familjen dhe miqtë

54 DIAGRAMI 9.5: Ngjashmëria e pikëpamjeve politike midis të rinjve dhe prindërve

55 DIAGRAMI 9.6: Përfaqësimi i interesave të të rinjve në politikat kombëtare

55 DIAGRAMI 9.7: Burimi kryesor i informacionit për politikën

56 FIGURE 9.8: Votimi në zgjedhjet e kaluara

84 STUDIMI PËR RININË – KOSOVË 2018/2019

56 DIAGRAMI 9.9: A do të votonit nëse zgjedhjet do të mbaheshin sot?

56 DIAGRAMI 9.10: Sjelljet ndaj politikave të caktuara

57 DIAGRAMI 9.11: Kënaqësia me gjendjen e demokracisë në Kosovë

57 DIAGRAMI 9.12: Dakordësia

58 DIAGRAMI 9.13: Angazhimi në forma të ndryshme të aktivizmit

59 DIAGRAMI 9.14: Objektivat e preferuara ku duhet të fokusohet qeveria

60 DIAGRAMI 9.15: Pritjet për situatën ekonomike në të ardhmen në Kosovë

60 DIAGRAMI 9.16: Grupet që nuk kanë shumë të drejta

61 DIAGRAMI 9.17: Vlerat më të rëndësishme

62 DIAGRAMI 9.18: Besimi tek institucionet

62 DIAGRAMI 9.19: Diferencat në besimin e institucioneve në mes të rinjve shqiptarë dhe serbë

66 DIAGRAMI 10.1: Qëllimet për të studiuar jashtë shtetit

66 DIAGRAMI 10.2: Qëllimi për të emigruar për më shumë se 6 muaj

67 DIAGRAMI 10.3: Koha kur mendoni të largoheni nga vendi

67 DIAGRAMI 10.4: Kohëzgjatja e qëndrimit në shtetin e destinacionit

68 DIAGRAMI 10.5: Arsyet për të emigruar (krahasim 2012 me 2018)

68 DIAGRAMI 10.6: Shtetet e preferuara për të emigruar në 2012 dhe 2018

69 DIAGRAMI 10.7: Cili është niveli i zotërimit të gjuhës zyrtare të vendit pritës? (N=573)

70 DIAGRAMI 10.8: Niveli i kontributit në vendin e destinacionit

74 DIAGRAMI 11.1: Nivelet e identitetit të grupeve të ndryshme etnike

75 DIAGRAMI 11.2: A mendoni se Kosova duhet të bëhet pjesë e Bashkimit Evropian?

75 DIAGRAMI 11.3: Kur mendoni se Kosova do të bëhet pjesë e Bashkimit Evropian?

75 DIAGRAMI 11.4 A: Opinioni për mundësitë e studimit në Shqipëri?

75 DIAGRAMI 11.4 B: Opinioni për mundësitë e punësimit në Shqipëri?

76 DIAGRAMI 11.5: A mendoni se Kosova dhe Shqipëria në përgjithësi po bashkëpunojnë mjaftueshëm?

76 DIAGRAMI 11.6: Sipas mendimit tuaj, çfarë marrëdhëniesh zyrtare duhet të kenë Kosova dhe Shqipëria?

77 DIAGRAMI 11.7: Kur mendoni se Serbia do ta njohë Kosovën?

77 DIAGRAMI 11.8: Opinioni mbi blerjen e mallrave serbe / kosovare

78 DIAGRAMI 11.9: Cila nga të mëposhtmet do ta bënte komunikimin në mes nxënesve shqiptarë dhe serbë më të lehtë?

TABELA E TABELAVE10 TABELA 1:

Shpërndarja e moshës dhe gjinisë para dhe pas matjes

10 TABELA 2: Shpërndarja e fokus grupeve

23 TABELA 3: Lidhja ndërmjet aktiviteteve të kohës së lirë

32 TABELA 4: Mosha e përshtatshme për martesë

85PËRFUNDIME

IMPRINT

publikoi: Friedrich-Ebert-Stiftung Kosovo

Rr. Pashko Vasa 23,

10000 Prishtinë,

Republika e Kosovës

www.fes.de/youth-studies/

personi përgjegjës: Frank Hantke

koordinatore projekti: Mevlyde Hyseni

kontakt: [emailprotected]

redaktor: Besa Kalaja, Mevlyde Hyseni

design: Andrea Schmidt • Typografie/im/Kontext

shtyp: Studio Forma, Prishtinë, Kosovë

data: 2019

Qëndrimet e shprehura në publikim nuk janë domosdoshmërisht të

Fondacionit “Friedrich Ebert” (FES) apo të organizatave në të cilat

punojnë autorët. FES nuk mund të garantojë saktësinë e të gjitha të

dhënave të përdorura në këtë publikim. Përdorimi komercial në çdo

media i publikimit të Fondacionit “Friedrich Ebert” nuk është i lejuar

pa miratim me shkrim të FES. Çdo referencë e bërë për Kosovën

nuk paragjykon qëndrimet mbi statusin dhe është në përputhje me

UNSCR (RKSKB) 1244/1999 dhe opinionin e ICJ (GJND) mbi deklarimin

e pavarësisë së Kosovës. Çdo referencë e bërë për Maqedoninë

nënkuptohet si referuar Ish – Republika Jugosllave e Maqedonisë.

86 STUDIMI PËR RININË – KOSOVË 2018/2019

(PDF) STUDIMI PËR RININË – KOSOVË - library.fes.delibrary.fes.de/pdf-files/bueros/kosovo/15289.pdf · METODA SASIORE Një sondazh përfaqësues për të rinjtë e moshës 14–29 vjeç - PDFSLIDE.NET (2024)

References